Kërkoje zërin e Tij më shpesh në flladin e ditës, në të egër.

Ka një arsye pse Zeusi – kryezoti i mitologjisë iliro-pellazge – ka atë emër, dhe arsyeja gjendet në Bibël. E shpjegoj më poshtë.

Rrënja “-us” është shtesë tipike e emrave dhe fjalëve nga epoka pas ardhjes së helenëve të lashtë në këto territore. Emri origjinal i tij është Zë, ose më mirë Za, sipas dialektit më të hershëm.

Zë/Za i referohet zërit, fjalës, tingullit, çka ishte edhe gjëja kryesore që kërkohej prej të lashtëve tanë në pyllin e shenjtë të Dodonës. Sipas autorëve të lashtë, në Dodonë në fillim nuk ka pasur tempull. Atë e ndërtoi Pirro më vonë, pasi u kthye nga ekspedita në Itali. Atje ai rrëmbeu arin nga tempulli i Persefonës, por gjatë kthimit hasën në një stuhi të madhe në det. Anija me arin dhe disa të tjera u mbytën. Pirro e pa këtë si shenjë se zotat ishin zemëruar me të për vjedhjen e tempullit, gjë që në fakt nuk ishte aq e padrejtë, kur mendon sa shpenzoi ai për fiset italike të kohës, të cilët nuk paguan thuajse asgjë. Kështu, në kthim, ai u zotua të ndërtonte një tempull edhe më të mirë se ai që kishte dhunuar në Itali. Dodona ishte pjesë e tokave të tij molose dhe kryeqendra e adhurimit ballkaniko-perëndimor. Ai është i pari që ndërtoi aty, duke bërë kështu pa dashje një shkelje edhe më të madhe: prerjen e lisave që dikur kishin qenë të shenjtë për Zeusin. Më pas romakët kanë ndërtuar aty gjatë pushtimit dhe pastaj perandorët bizantinë e dogjën dhe e rrënuan Dodonën si vend pagan tashmë që krishterimi ishte bërë feja zyrtare e perandorisë.

Gjithsesi, sa i përket lashtësisë, në fillim në Dodonë ishte i vendosur një kryeprift dhe pastaj u sollën aty tri priftëresha që mendohet se ishin prej Egjiptit dhe u sollën aty nga fenikasit. Gjuha e tyre – që shihej si mesazhe prej hyjnive – ishte e pakuptueshme për vendasit, të cilët e krahasonin atë gjuhë me tingullin e dudive. Prej dudisë rrjedh edhe emri Dodonë, si një fjalë onomatopeike në imitim të zërit dhe tingullit të natyrës. Prifti pastaj interpretonte fjalët e tyre dhe u përcillte mesazhin besimtarëve.

Por, edhe shumë para kësaj, emri i Zeusit lidhet me Dodonën përmes faktit se lisi ishte pema ekskluzive e tij, siç është pema e kryezotit në pothuajse çdo mitologji evropiane (për nordikët është frashri). Dodona ishte vendi ku kërkohej zëri i Zeusit, çfarë ai kishte për t’u thënë bijve të tij, pasi kryezoti shihej si një përzierje ndërmjet kujtesës së Hyjit dhe paraardhësve të unifikuar e simbolizuar në një figurë të vetme madhore. Prania e tij në Dodonë, në pyllin e shenjtë, interpretohej si shushurima e këndshme e gjetheve të lisave dhe tingulli i ujit nga rrëketë dhe lumenjtë e vegjël që përshkonin vendin.

Në Bibël, Zoti dhe ideja e fjalës, e zërit, e tingullit të pranisë së Tij është një temë kyçe. “Pastaj dëgjuan zërin e Zotit Perëndi që shëtiste në kopsht në flladin e ditës...” thotë Zanafilla 3:8. Kjo është pasi burri dhe gruaja kanë rënë në mëkat. Ky këtu është tërësisht mendimi im, i hapur për diskutim, por nuk besoj se ata ishin në gjendje ta shihnin më Zotin në fytyrë pas kësaj, sepse Bibla na thotë më tej që askush nuk mund të rezistojë e të mbesë gjallë nëse sheh Perëndinë në gjithë lavdinë e Tij. Mendoj se vargu e bën të qartë se tashmë njerëzit mund të kishin veç zërin e Tij, që nuk i është mohuar njeriut në mijëvjeçarë, siç shohim me Moisiun apo shumë profetë të tjerë. Por pamja, fytyra e Tij mbetet e fshehur.

Që prej asaj shëtitjeje të Zotit në Eden – që është kopsht, pyll, natyrë e egër – dhe dënimit të dhënë njeriut dhe fshehjes së fytyrës së Zotit prej nesh, njeriu ka mbetur në kërkim dhe mall të zërit të Tij, dhe Zoti këtë nuk e ka mohuar kurrë për atë që e kërkon.

Dodona ishte veçse kujtesa dhe malli i bartur i njerëzve – në këtë rast paraardhësve tanë – për Edenin, për atë kohë kur ishim të mjaftueshëm vetëm ne, Zoti dhe natyra, pa salltanete nga këto të sotmet që të hutojnë e të rrejnë. Zeusi gjithashtu ishte kujtesa dhe malli i të parëve tanë për Hyjin, për Atin e madh qiellor, për zërin e Tij “në kopsht (bjeshkë/pyll) në flladin e ditës...”. Gjithçka tjetër pastaj, tempujt, mbingarkesat idhujtare të mitologjisë, janë asgjë më shumë se tregues se njeriu veç sa vinte e largohej dhe e harronte si ishte vërtet koha e pastër kur mjaftonim veç ne me Zotin dhe natyrën. Edhe priftërinjtë e profetët si ndërmjetësues – përfshirë ata biblikë – qenë për shkak të harresës sonë dhe shkëputjes personale nga Zoti dhe paaftësisë për ta dëgjuar Atë vetë, për zërin e Tij. Jo më kot pjesa dërrmuese, në mos të gjithë priftërinjtë biblikë si edhe orakujt e lashtë evropianë (jo ata të vonshëm, si në Delfi dhe Efes) kalonin kohë të konsiderueshme duke e takuar Zotin në të egër e në vetmi, në natyrën e patrazuar nga salltaneti dhe hutimi i qytetërimit, larg mbytjes nga jeta e përditshme në ndjekje të mbijetesës veç fizike. Krishti në shkretëtirë e pastaj në Gjetsemani, Moisiu në Sinai, Elija në shkretëtirë, Gjon Pagëzori në shkretëtirë, Gjoni në Patmos, etj.

Këtë frymë synonte të ruante Dodona në fillimet e saj, para ndotjes nga qytetërimet e shumta. Këtë frymë e ruan edhe Eposi ynë, ku jo më kot Muji bëhet aq i fuqishëm sa bëhet pas përvojës në zemër të botës së egër ku ishin orët.

Fjala (që manifestohet me zërin, tingullin) erdhi mes të Vetëve dhe të Vetët nuk e njohën. Nuk njihet Zoti kur je shkëputur krejt prej mënyrës si të ka krijuar, kur nuk je më në kontakt me të egrën brenda teje dhe në natyrë, kur e përditshmja të zë frymën, kur fizikja dashur-padashur të është bërë përparësi absolute, kur mendon se e gjen më shumë në faqet e librave se në flladin e ditës...