576 vite nga Besëlidhja e Lezhës. Pse në Lezhë? Pse në fillim të marsit?

Si sot 576 vite më parë, prijësit arbërorë u mblodhën në Lezhë për të lidhur besën e bashkërendimit të fuqive kundër agresorit otoman. Ngjarje si kjo janë pika kulmore në historinë e popullit tonë jo vetëm për rëndësinë madhore që kanë në vetvete, por edhe për faktin se përfaqësojnë dalje të konsiderueshme nga rendi i zakonshëm i të menduarit shqiptar që prej lashtësisë. Janë me rëndësi madhore, sepse shënojnë bashkimin e rrallë vullnetar të shqiptarëve nën një çështje të përbashkët, duke vënë mënjanë përkohësisht dallimet, kundërshtitë a interesat personale teksa përballen me një armik që vë në rrezik mënyrën e tyre të jetesës. Mendësia e zakonshme shqiptare është ajo që kombi ynë e ndan me gjithë fiset e tjera evropiane: individualizmi është parësor, bashkimi i rrallë.

Besëlidhja e Lezhës solli bashkë prijës që kishin punuar e luftuar shumë për sovranitetin dhe autonominë e principatave të tyre individuale, punë kjo që kishte kërkuar herë pas here edhe përplasje me njëri-tjetrin. Por tashmë, nën frymëzimin thuajse të tjetërbotshëm nga Gjergj Kastrioti, u pa si jetike investimi i centralizuar për mbrojtje e luftë kundër hordhisë turkmene. Ishte një ngjarje që bëri bashkë një sërë elementesh tejet të rralla në historinë e çfarëdo kombi, nga ato që sjellin një situatë të llojit “njerëzit e duhur, në vendin e duhur, në kohën e duhur”: një gjeneral me nam kishte lënë pozitën e tij të sigurt në ushtrinë e sulltanit dhe ishte kthyer në gurët dhe barbarinë e Arbërisë; një armik madhor të bënte të harroje gërricjet e mëparshme me gjakun tënd; shumë principata me udhëheqës njëri më fisnik e krenar se tjetri; nuhatje e qartë se aleancat individuale e të përçara me perëndimin apo Papatin nuk do të sillnin përfitim  afatgjatë për askënd; e të tjera si këto.

Efektet dhe frytet e Besëlidhjes i kemi të qarta të gjithë prej historisë: vijojnë nën atë Besëlidhje 25 vitet më të lavdishme të historisë mesjetare shqiptare. Por në këtë artikull dua t’ju ftoj të shohim bashkë simbolikën e mundshme pas zgjedhjes së Lezhës si qytet dhe fillimit të marsit si kohë për lidhjen e kësaj bese. Sigurisht, ky është mendimi im personal, sipas shtjellimit që ofroj më poshtë, dhe nuk pretendoj të jetë detyrimisht i sakti apo shteruesi. Gjithkush është i mirëpritur të sjellë prurjen e vet në diskutim.

Për mendimin tim, emri Lezhë e ka rrënjën dhe prejardhjen nga trajta e lashtë e fjalës “lis”, që ishte pemë e shenjtë në fenë besëlashtë shqiptare që prej antikitetit. Lisi ishte edhe pema ku ilirët/pellazgët shkonin për të adhuruar Zeusin, i cili, në formën e tij fillestare dhe të pastër (pa degjenerimet e mëvonshme nën ndikimin e harresës njerëzore dhe prurjeve të mendësive lindore), nuk është tjetër veçse kujtesa e të parëve tanë për Hyjin krijues, si edhe një figurë përmbledhëse simbolike e gjithë etërve tanë që kanë kaluar në përjetësi.

Emri më i hershëm që kemi të regjistruar për Lezhën është nga shekulli i 8-të para Krishtit; asokohe qyteti quhej Lissos (Λισσός), trajtë kjo që ruhet për të përshkruar një koloni të ashtuquajtur greke prej Dionisit I të Sirakuzës. Kolonia mendohet se iu bashkëngjit një vendbanimi ilir dhe vepronte si pikë tregtare detare. Kemi këtu një lloj pushtimi ekonomik të qytetit dhe dhënies emrit të tij trajtë “greke”: nga “lis” në “lissos”. Shtoj edhe se, kur flitet për “grekë” në këtë epokë, bëhet fjalë për pellazgë të përzier me lindorë (indoevropianë e fenikas) të ardhur më vonë në Ballkan. Baza e gjuhës për këtë popullsi duhet të ketë qenë e njëjtë me atë të ilirëve në veri, me ndryshime dialektore siç kemi sot mes gegëve dhe labëve/toskëve. Në kohët e pushtimit romak, qyteti u quajt Lissus, trajtë e latinizuar e fjalës “lis” sërish. (Fjala latine për “lis” është “quercus”, prej nga marrim fjalën sinonim të lisit, “qarr”.)

Për t’u kthyer tek domethënia e lisit në përshpirtjen besëlashtë shqiptare: unë besoj se në Lezhë duhet të ketë pasur një pemë a copë natyre të shenjtëruar prej të lashtëve, prej nga edhe qyteti mori emrin. Veriu në përgjithësi ka shumë vende të tilla, edhe pse sot një shumice ose u janë harruar emrat, ose u janë veshur emra të mëvonshëm katolikë dhe myslimanë, sipas periudhës historike dhe fesë së shumicës së popullsisë. Mbledhja e princave në një tokë që duhet të ketë pasur vlerë shpirtërore të kujtesës së paraardhësve do të ishte një zgjedhje strategjike e diplomatike me simbolikë të madhe bashkuese nën një identitet që e kemi të përbashkët prej mijëra vitesh. Aq më tepër bëhet e kuptueshme kjo kur marrim parasysh se ndarja në zona ndikimi fetar të Papatit e të Bizantit rrezikonte t’i mbante të përçarë shqiptarët përballë një fuqie që ishte armik i të dyja palëve njëlloj.

Nuk do të habitesha nëse katedralja e Shën Kollit, ku u përfundua Besëlidhja, zbulohet se ishte ndërtuar mbi vendin ku gjendej një lis me vlerë simbolike për vendasit. Njësoj siç u ndërtua më pas xhami prej turqve përmbi katedralen.

Pse në mars? Muaji mars ishte muaji i parë i vitit sipas kalendarit të lashtë. Janari u quajt muaj i parë më vonë në histori. Marsi e merr emrin në nder dhe simbolikë të hyjit romak të luftës, ai që në mitologjinë “greke” quhet Ares. Ky muaj simbolizonte dy gjëra kryesore: nisjen e sezonit të luftës dhe nisjen e sezonit bujqësor, ku burrat përfshiheshin në të parën dhe gratë më së shumti në të dytën. Mbajtja e Besëlidhjes pikërisht në fillim të këtij muaji mendoj se është diçka që, për njerëzit e kohës, aq më tepër për Shqipërinë ende thuajse tërësisht rurale të kohës, ishte krejt e natyrshme, sepse kështu kishin vepruar ndër shekuj. Në mars nis të shkrijë bora e të ngrohë disi moti, ndaj edhe përgatitja për luftë lehtësohet, dhe princat e Besëlidhjes për luftë po gatiteshin. Ky nuk është kalendar satanik a mistik, por natyralist. Emrat muajve iu janë vënë sipas veprimtarisë që njeriu a natyra kryen në atë periudhë. Në mars dilet në luftë dhe në bujqësi. Nuk mirëmbahet njëra pa tjetrën.

Sipas sa kërkova në internet, 2 marsi 1444 ishte ditë e shtunë, dhe kjo gjithashtu është ditë e shënuar në kalendarin besëlashtë. E shtuna e merr emrin prej Saturnit, hyjit me kosë, dhe besëlidhja e kishte synimin e korrjes së turqve, simbolikisht. Kosa është simbol i bujqësisë, por është po aq edhe mjet që korr jetë. Por nuk do të zgjatem në këtë pikë, veçse do të shtoj se përfundimi i diskutimeve për lidhjen e besës të shtunën u jepte edhe kohë princave të mos mungonin në shërbesat kishtare të së dielës, siç ishte edhe praktika e kujtdo në atë kohë (sidomos në qytete). Pra, ajo që nis në kujtesë të simbolikës mbarëkombëtare ka nevojë më pas për miratimin fetar/kishtar, si autoriteti frymor i zgjedhur prej shqiptarëve të kohës.

Nuk ka, në dijeninë time, asnjë epokë a lëvizje të vërtetë e frytdhënëse rilindjeje që të mos i gjejë rrënjët e saj pas në historinë dhe simbolikën që kemi trashëguar prej pasardhësish të përbashkët. Nuk ka asgjë satanike a mistike në këtë: fetë ndryshojnë dhe, shpeshherë, përdoren keq si burim përçarjeje dhe konflikti. Por, një lëvizje që synon ta bashkojë kombin dhe ta udhëheqë në luftë për mbijetesë e begati, nuk mund të mos bazohet në gjërat që i kemi trashëguar njëlloj, pavarësisht dallimeve, përkatësive dhe praktikave fetare. Nuk ka nevojë të bëhen adhurime idhujsh për të nderuar trashëgiminë dhe për ta pasur atë si themel përmbi çdo përbashkësi kombëtare që shpresojmë të ketë fryt. Trashëgimia jonë, sidomos ajo që duket se përfshin përshpirtje, është e përcjellë në shekuj në trajtë shëmbëlltyrash e gjëegjëzash të cilat të parët besoj kanë shpresuar se ne do t’i kuptonim drejt.

Gjergji dhe princat i kuptuan drejt, ndaj edhe bashkimi i tyre dha frytet e ndritura mbi kujtesën e të cilave u mirëmbajt fryma e këtij kombi edhe nën 500 vite sundim anadollak. Uroj ne mos të jemi harraqë.