Perëndia i lisit, vetëtimës dhe shqiponjës / The God of the oak tree, the lighting and the eagle

Jupiteri / Jupiter

Fytyra e tij është sikur dielli!

Emri Jupiter, i barasvlershmi romak për Zeusin, Odinin, Ranë e të tjerë hyjni parësore të indoevropianëve, vjen nga fjalët e gjuhës proto-italike “djous” (ditë ose qiell) dhe “pater” (atë). Kështu, domethënia e emrit është “ati në qiell” dhe, siç ishte zakoni në kohët e arta të shkuara, emrat ishin tituj më shumë se thjesht llagape. Ai mendohej e nderohej si ati i të gjithëve, zotave më të vegjël dhe ne njerëzve, ai që jetonte e mbretëronte nga qielli.

Siç u përmend më lart, emrat e të gjitha hyjnive indoevropiane janë varietete të të njëjtëve zota që besonin bashkërisht fiset e ndryshme, sigurisht me përshtatjet e veta gjuhësore ndërkohë që largoheshin gjithnjë e më shumë gjeografikisht nga njëri-tjetri. Paraardhësit tanë, si gjithë popujt, ishin monoteistë në fillim. Politeizmi është zhvillim shumë i mëvonshëm, pasi njerëzit e humbën gjithnjë e më shumë afërsinë dhe rehatinë që ndjenin në një Perëndi të vetëm të vërtetë. Por kujtesa e tij dhe nevoja e lindur e brendshme për ta njohur e për të qenë me Të kurrë nuk u shua.

Titujt e Jupiterit dhe Zeusit janë shembuj të përsosur për këtë. Të parët tanë i drejtoheshin si “ati në qiell” Perëndisë për të Cilin u kishin treguar të vjetrit e tyre, Ai Perëndi për të Cilin përmallohej shpirti i tyre. A nuk ju kujton ky titull një prej titujve ose shprehjeve të dashurisë për Perëndinë e Biblës? E kam fjalën për te referuarin tonë Atij si “Ati ynë qiellor”.

Zotat më të vegjël, sado paraqitje të një teologjie të mëvonshme e të shtrembëruar të jenë, kanë edhe ata të ngjashmit apo burimet e tyre origjinale në Bibël. Disa prej tyre janë përfaqësues të dy personave të tjerë të Trinisë së Shenjtë. Ky do të ishte rasti me Thorin dhe Athinën si përfaqësues të Krishtit (gjysmëzoti Herakli, po ashtu). Muzat janë përfaqësuese të Frymës së Shenjtë dhe dhuntive e talenteve që Ai u jep besimtarëve. Zota të tjerë të vegjël janë përfaqësime të personifikuara të atributeve të Perëndisë: Aresi/Marsi është Perëndia si luftëtar dhe fitimtar, Hadesi/Plutoni si Perëndia që mban çelësat e botës së përtejme (që do të thotë autoritet mbi të dyja pikëmbërritjet e përjetshme), Hera/Frigg/Juno është ana prej nëne e Perëndisë (ishte Ai që i krijoi njerëzit meshkuj e femra dhe tha se që të dy ishin sipas shëmbëlltyrës së Tij), Dhemetra përfaqëson atributin si Ai që ka kontroll mbi tokën dhe natyrën, Artemida/Zana/Diana është përfaqësim i Perëndisë të Cilin e humbet kur i vë kufij (si tempulli në Efes), Apollo, Baldr, apo Bardhyli në shqip është Perëndia si dritë, Afërdita apo Venusi përfaqëson Perëndinë si bukuria më e lartë, etj.

Disa të tjerë, të tillë si Hermesi/Merkuri, janë simbole të engjëjve, lajmëtarëve të Perëndisë dhe pjesëtarë të ushtrisë së Tij qiellore. Titanët janë demonët, gjithnjë të dëshiruar të rrëzojnë rregullin e Perëndisë. Titani Promete është simboli pagan i Satanit, atit të rrenave që e mashtron njerëzimin duke e bërë të mendojë se ky po u sjell dritën. Ashtu si gjarpri në kopshtin e Edenit i premtoi Evës dituri, ashtu edhe Prometeu u solli njerëzve nga “mëshira” mashtruese zjarrin që Zeusi/Jupiteri ua kishte mohuar. Ishte pikërisht ky zjarr, thotë miti, që e shtoi të ligën mes njerëzve, deri në atë pikë sa Zeusi i vrau në përmbytje. Sërish, kemi këtu një paralele/burim biblik.

Emri “grek” për Jupiterin ishte Zeus, që vjen nga emri origjinal pellazgjik/shqiptar  Zojs. Fjala rrënjë këtu është fjala shqipe “zë” (ose “za” e në ca raste “zo” nga gegërishtja si shqipja më e lashtë). Zë, sepse Ai shihej si Perëndia që flet prej qiellit me bubullima e vetëtima. Ai adhurohej nën lisin e shenjtë në Dodonë, buzë një përroi me muzikë të ëmbël, teksa tri priftëresha me zë dudie ua interpretonin njerëzve fjalët e Tij. Gjithçka sillej rreth zërit, në qiell e në tokë, dëgjimit, interpretimit apo përcjelljes dhe bindjes ndaj tij.

Simbolet e këtij “ati në qiell” ishin pema e lisit, bubullima/vetëtima dhe shqiponja. Perëndia i Biblës, Ati qiellor, gjente kënaqësi në takimet me shërbëtorin e Tij besnik Abrahamin nën lisin e Mamresë. Ai gjente kënaqësi edhe në takimet me besnikët e Tij të linjës së Jafetit nën lisin e Dodonës. Lisi është gjithashtu simbol i mëshirës dhe dashurisë së pashtershme të Perëndisë që siguron për krijesën e Tij. Të pakta janë pemët aq shumëfish të mira sa lisi: lendet e tij janë të ngrënshme nëse përgatiten si duhet dhe në lashtësi ishin artikull ushqimor bazë, druri i lisit është i fortë e i bukur, dhe hija që bën kurora e tij është kënaqësi për shpirtin.

Perëndia i Biblës shpeshherë e lajmëronte praninë e Tij përmes elementëve qiellorë të vetëtimës dhe bubullimës. Edhe zjarri është i kudondodhur si simbol për Të; fjala e Tij përshkruhet po ashtu si zjarr. Të panumërt janë shembujt për këtë përgjatë Biblës, ndër këto dukja e Tij në malin Sinai, Elija me profetët e rremë një tjetër. Të njëjtët elementë përdorte edhe “ati në qiell” i Dodonës.

Simboli i shqiponjës është një histori e tërë më vete. Edhe ky është simbol i shumëpërsëritur në Bibël, edhe më shumë i përsëritur si simbol i indoevropianëve. Profeti Isaia thotë se ata që besojnë në Perëndinë ngrihen lart me krahë si shqiponja (Isaia 40:31). Njerëzit nuk ngrihen lart vetë; krahët për të cilët flitet në vargje si ky janë të Perëndisë, dhe shqiponja shërben kështu si simbol i Tij. Mund të themi se qëllimi është që të shërbejë si pikë takimi mes njeriut dhe Perëndisë dhe si transcendencë përmbi gjendjen e rënë me gjithë dhimbjet, vuajtjet dhe mëkatin e saj përmes askujt tjetër veç Perëndisë që zbret të na nxjerrë nga llumi ynë e të na ngrejë në fluturim në freski.

Shqiponja është kafshë e pazbutshme, për t’u admiruar me njëfarë frike për shkak të fuqisë dhe aftësive prej gjahtari që ka. Në këtë, ajo është simbol i Perëndisë, Atij përtej të urtit e të butit që është produkt i uljes që i bëjmë në mendjen dhe përvojat tona. Nuk mund të shihet Perëndia pa frikë të perëndishme; frikë e perëndishme për shkak të madhështisë dhe fuqisë së Tij të papërshkrueshme me fjalë njerëzish. Ai është Krijuesi i ekzistencës sonë tokësore dhe Ai që do t’i japë fund një ditë; frika është më se me vend.

E prapë, ajo shqiponjë e fuqishme na takon si dudia sykuqe në pemën e lisit, pasi e lajmëron praninë e Vet me bubullima e vetëtima. Ai na flet mesazhin e paqes mbi tokë njerëzve mbi të cilët qëndron mirëdashja e Tij (Luka 2:14), që do të thotë shëlbim për gjithë krijimin e Tij (treguar sërish në mitin e Dhemetrës dhe Persefonës/Kores, për të cilin do të shkruaj më gjatë në një artikull tjetër) dhe mirëdashje vepruese ndaj nesh. Pëllumbi (dudia është në të njëjtën familje) si simbol biblik nuk ka nevojë për shtesa, aq i qartë është. E vetmja shtesë e nevojshme ka të bëjë me sytë e kuq tipikë të këtij shpendi. Këta sy janë sërish simbol i zjarrit gjithëkonsumues të Perëndisë, zjarr të cilin Ai zgjedh ta përmbajë prej dashurisë për njeriun. Por ai zjarr mbetet aty dhe, siç thotë rapsodi në Eposin e Kreshnikëve kur përshkruan sytë e kuq të dudisë (Orës) në krah të Mujit, ngjan bash si flakë që djegin. Si “një flake zjarri” përshkruhen edhe sytë e Zotit (Zbulesa 1:14, 19:12).

Në mbyllje, i kthehemi edhe një herë fytyrës sikur dielli të Jupiterit. Kur Jezusi iu shfaq apostullit Gjon, ishte “fytyra e Tij si dielli që ndrin me forcën e tij”. (Zbu. 1:16). Ai është atje “ylli i ndritshëm i mëngjesit” (Zbu. 22:16).

Të parët tanë e njihnin Perëndinë. E humbën përsosmërinë e besimit gjatë udhës me adhurimin e të shumtëve. Por u rikthyen në të përmes të Vetmit që e ka zërin “si ushtima e shumë ujërave dhe si gjëmimi i një bubullime të madhe” (Zbu. 14:2). Tani është koha që ne të kthehemi tek i Vetmi, këtu, në Dodonën që janë trupi ynë tempull, nën lisin buzë përroit me zërin “si ai i kitaristëve që u bien qesteve së tyre” (Zbu. 14:2), të ngrihemi lart me krahë si shqiponja për t’u takuar në paqen e dudisë syzjarr.

Don’t mind the six-pack. His head looks like the sun!

The name Jupiter – the Roman equivalent for Zeus, Odin, Ra and all other principal Indo-European gods – comes from the Proto-Italic words “djous” (day, sky) and “pater” (father). Thus, the name means “sky father” and, as is the norm in the good old days, names were titles more than simple monikers. He was thought of and honoured as the father of all – lesser gods and humans – residing in and reigning from the sky.

As mentioned above, the names of all Indo-European deities are variations of the same shared gods that the different tribes believed in, with of course their own linguistic adaptations as they spread further apart. Our ancestors – as all peoples – were monotheistic, with polytheism being a far later development as people grew distant and less comfortable with the one true God. His memory though and the inner, innate need to know and be with Him never died out.

The titles Jupiter and Zeus are perfect examples of that. Our ancestors referred to the God their forefathers had told them about – the one their soul longed for – as “the father in the sky”. Does that not remind you of one of the titles – terms of endearments even – about the God of the Bible? I am talking about our reference to Him as “our heavenly Father”.

The lesser gods – representations of a distorted later theology as they are – have their Biblical counterparts or original source. Some of them are representatives of the other two persons of the Holy Trinity. This would be Thor and Athina, as representatives of Christ (the semi-god Hercules as well). The muses would be representatives of the Holy Ghost and the gifts and talents He gives to the faithful. Other ones are personified representations of the attributes of God: Ares/Mars is God as a warrior and victor, Hades/Pluto as the God who holds the keys to the underworld (which means authority on both eternal destinations), Hera/ Frigg/Juno is the maternal side of God (He did create humans both male and female and said they were both in His image), Demeter represents the attribute as the one who has all control over the earth and nature, Artemis/Diana is the representation of God whom you lose when you put limits on Him (like the Ephesus temple), Apollo, Baldr or Bardhyl as he is called in Albanian, is God as light, Aphrodite, Venus or Afërdita (her original name in Albanian) represents God as the ultimate beauty, etc.

Some other – like Hermes/Mercury – are symbolic of the angels, God’s messengers and part of the heavenly host. The titans are the demons, always intent on subduing God’s order. The titan Prometheus is the pagan symbol for Satan, the father of lies who deceived the humans into thinking he was the one bringing them the light. Just like the serpent at the garden of Eden promising Eve knowledge, Prometheus brought humans out of deceptive “mercy”the fire that Zeus/Jupiter denied them. It was that fire that, as the myth tells, increased evil in the humans, to the point that Zeus killed them with a flood. Yet again a biblical parallel/source.

The “Greek” name for Jupiter was Zeus, which comes from his original Pelasgian/Albanian name Zojsi. The root word in it is the Albanian “zë” (or “za” – in some areas “zo” – in the Gheg dialect, which is considered the oldest form of the Albanian language). It means “voice”, because He was considered the God who speaks from heaven in thunderbolts and lightings. He was worshiped at the sacred oak in Dodona, by a creek of sweet music, as three dove-sounding priestesses interpreted His words for the humans. It was all about voice – in heaven and on earth – hearing it, interpreting or transmitting it, obeying it.

The symbols of the “sky father” were the oak tree, the thunderbolts/lightings and the eagle. The biblical God – the heavenly Father – delighted in meeting with His faithful servant Abraham by the oak tree at Mamre. He delighted in meeting with His faithful from Japheth’s line at the oak in Dodona too. The oak is also meant as the symbol of God’s enduring mercies and love in providing for His creature. Few trees are as multilaterally good as the oak tree – acorns are edible is prepared properly and they were a staple food in antiquity; oak wood is solid and beautiful; the shadow of its crown is a delight to the soul.

The biblical God often made His presence known through the heavenly elements of lightning and thunder. Fire is a staple around Him too; His word is described as fire too. Countless are the examples of this throughout the Bible – mount Sinai being one, Elijah and the false prophets another. The “sky father” of Dodona used the same elements.

The symbol of the eagle speaks volumes. It is a recurring symbol throughout the Bible, and it is a recurrent symbol of the Indo-Europeans as well. The prophet Isaiah speaks of how those who trust in God will soar high on wings like eagles (Isaiah 40:31). Humans do not soar high on their own wings; these are God’s wings, the eagle serving as His symbol. We can say it is meant as a meeting point between man and God and the transcendence of the fallen state with its pains, sorrows and sin by none else than God descending to pick us up in our dirt and take us off into flight in fresh air.

The eagle is an untamed creature, meant to be admired with some kind of fear due to its power and preying skill. In this, it is a symbol of God as far beyond the tamed one we so often reduce Him to in our minds and experiences. You cannot look at God without godly fear, and that fear is godly because His majesty and power escapes our speech. He is the creator of our earthly existence and the One Who will terminate it one day. Fear is more than due.

That mighty eagle does however meet us as a red-eyed dove at the oak tree, making His presence known through thunders and lightings. He speaks to us the message of peace on earth and good will toard men (Luke 2:14) – which means redemption of all His creation (again found in the myth of Demeter and Persephone, more about that in a future article) and active benevolence on us. The dove as a biblical symbol needs no further additions here, it is that clear. What need be added is exactly the typical red eyes doves have. This is again a reminder of that all-consuming fire of God that chooses to hold back out of love for mankind. That fire remains there and, as the Albanian Eposi i Kreshnikëve describes it when speaking of the red eyes of the dove by the hero’s side, it looks exactly like burning flames. The eyes of the Lord are described also “as a flame of fire” (Revelation 1:14, 19:12).

In conclusion, we go back to Jupiter’s head looking like the sun. In His appearance to the apostle, Jesus’ “countenance was as the sun shineth in his strength.” (Rev. 1:16). He is there “the bright and morning star” (Rev. 22:16).

"Vizioni i Gjonit në Patmos" nga Julius Schnorr von Carolsfeld, 1860.
"The Vision of John on Patmos" by Julius Schnorr von Carolsfeld, 1860.

Our ancestors knew God. They lost the perfection of faith along the way in the worshipping of a multitude. They were brought back through the One Whose voice is “as the voice of many waters, and as the voice of a great thunder.” (Rev. 14:2). It is our time now to go back to the One, here, in the Dodona that are our bodies, under the oak tree by the creek of “the voice of harpers harping with their harps” (Rev. 14:2), soaring high on that eagle’s wings to meet in the peace of the dove with flaming eyes.