Gëzuar Shën Nikollën! Mos harro Odinin!

Shën Nikolla (Babadimri ose "Father Christmas") dhe kryeati Odin.

Sot është dita e Shën Nikollës, shenjtit thuajse mitik aq të dashur e të festuar në historinë e krishterë, sidomos për shpirtin e butë e falës, simbolizuar në dhuratat fëmijëve a njerëzve të dashur e të mirë.

Shën Nikolla mendohet të ketë ekzistuar vërtet, edhe pse rrëfimet për të janë të ndryshme, ku parësori e sjell origjinën dhe personin e tij të lidhur me kishat e hershme në zonën e Azisë së Vogël (Turqia e sotme). Mendohet se, në bujarinë e shpirtit të tij, shenjti kishte zakonin e ndarjes së pasurive të tij me të varfrit dhe nevojtarët. Këtë e bënte sipas parimit biblik të mosbërjes spektakël me bujarinë, derisa e zunë “në flagrancë”. Në figurën më poshtë, jepet një ilustrim i një historie rreth Shën Nikollës, sipas së cilës ai arriti të shpëtonte nga një jetë në mjerimin e varfërisë dhe pasojave të saj tri vajza nga një familje e krishterë e devotshme, duke siguruar fshehurazi për to nga një qese me flori që ua hidhte pa u vënë re nga dritarja. Në të tretën natë, babai i vajzave qëndroi zgjuar për të zbuluar se prej kujt vinte kjo bamirësi. Kur “zuri në flagrancë” shenjtin zemërmadh, i ra në gjunjë në falënderime, por ky i fundit i kërkoi që të mos i tregonte kujt. Siç duket, babai e mbajti fjalën aq sa e mbanin ata të cilëve Jezusi u thoshte të mos i shpallnin mrekullitë dhe shërimin që Ai u bënte, e kështu Shën Nikolla dhe bujaria e tij hynë në histori.

Të kujtojnë këto histori filmat dhe ekranizimet e pafund me fëmijët që mundohen të rrinë zgjuar natën e Krishtlindjes me shpresën se ndoshta do të arrijnë ta zënë Babadimrin (më pëlqen shumë ky emër) para se të ngjitet në heshtje nga oxhaku e të ikë sërish në errësirën e natës.

"Paja e tri virgjëreshave" nga Gentile da Fabriano (1425). Shën Nikolla hedh arin nga dritarja.

Anën e krishterë të kësaj figure kaq babaxhane shumica prej nesh e ka shumë të qartë. Unë do të ofroja një vështrim në anën parakristiane, ose origjinën më të plotë, të gjithë simbolikës përreth Babadimrit dhe traditave të fundvitit.

Edhe pse ne në Shqipërinë e ngrohtë bregdetare apo Evropën moderne, ku ajri i kondicionuar është një telekomandë larg, dimrit i harrohet vështirësia, kjo stinë nuk ka qenë kurrë shaka në kontinentin tonë, i cili nga ana natyrore do të mund të quhej lehtësisht “Mbretëria e Kallkanit”. Prandaj, një pjesë e madhe e festave tona janë të përqendruara në dy ndarjet kryesore të vitit evropian: rënia e tokës në errësirën e dimrit dhe rilindja në dritën e pranverës.

Popujt autoktonë evropianë patën krijuar një mitologji shoqëruese që disave sot mund t’u tingëllojë besëtyte, por që në fakt është e lidhur tërësisht me elementët natyrorë dhe ruajtjen prej tyre. Hyrja e dimrit në dhjetor paraprihet në mitologjitë veriore (përfshirë ilirët tanë) me atë që i referohen si “Gjuetia e Egër”, ku ushtria qiellore (e përbërë nga panteoni hyjnor i çdo kombi individualisht) marshonte furishëm në qiell për një kohë që e përcaktonin ata për gjueti.

Në këtë kohë frikëndjellëse, njerëzit nuk duhej të gjendeshin jashtë, përndryshe do të përpiheshin prej asaj ushtrie dhe... do të shkonin para kohe në botën e përtejme. Nëse ndonjë fatkeq qëllonte i detyruar jashtë ngrohtësisë së vatrës familjare, sugjerohej që të paktën të shtrihej përdhe e të mos lëvizte, derisa furia e ushtrisë lart të kalonte tutje e të mos e vinte re, sepse gjuetarët gjuanin vetëm ç’shihnin në lëvizje. Megjithatë, mjerani i ndodhur jashtë e i kursyer duhej të hynte në shtëpi sa më shpejt të mundej, nëse donte shansin të jetonte edhe ca më shumë.

Në mitologjinë vikinge dhe atë veriore-qendrore, Gjuetia e Egër udhëhiqej nga Odini (ose Wodan-i për gjermanët, prej nga kemi edhe fjalën “vatan”) dhe kishte në përbërjen e saj edhe shumë zana, elfë dhe shpirtra të shkuar. Në mitologjinë ilire, gjasat janë që Gjuetia udhëhihej nga Zeusi (i Dodonës dimërore, siç e përshkruan Homeri), duke qenë se vetë emri i tij që të kujton fjalën “zë” i përshtatet më së miri gjurmës qiellore që duhej të shoqëronte këtë gjueti. Mundësi të tjera janë që të ketë qenë udhëhequr nga Perëndia, që është edhe figura hyjnore ilire prej nga ne kemi fjalën shqipe për t’iu referuar Zotit të gjithësisë (i referohem këtu hyjit Perëndi, ose Perund, prej nga na vjen fjala që përdorim sot për Zotin e vërtetë, por jo Vetë Atij. Prej këtij hyji na vjen edhe fjala “e premte”.). Ose nga Enji, figura hyjnore e ngjashme me Thorin viking prej nga kemi emërtimin për ditën e enjte (njësoj si Thursday e anglishtes vjen prej Thorit). Zanat kanë qenë e janë me bollëk në mitologjinë tonë, elfët mund të jenë ata që ne u themi “barinj të mirë”, shpirtrat e shkuar janë lugetërit e sa e sa përrallave shqiptare.

Besoj kuptohet se e gjithë mitologjia është e përqendruar rreth natyrës, ndërveprimit të njeriut me të, dhe kujtimit të hyjnores, edhe pse kaq larg në perëndim nga toka ku ndaloi arka e besëlidhjes. Jo vetëm larg, por në toka të rrezikshme, malore e të ftohta, ku përballja, përgatitja dhe ruajtja nga dimri mund të përbënin ndryshimin ndërmjet mbijetesës dhe vdekjes.

Me ardhjen e krishterimit në Evropë, në kohë kur tashmë qytetërimi po përparonte me hapa të rrezikshëm e me pasoja që tashmë i ndjejmë të gjithë në lidhje me jo vetëm mposhtjen, por edhe poshtërimin e natyrës, ndodhën dy fenomene. Së pari, mitologjia e etërve tanë u përpi natyrshëm në besimin e krishterë – dhe këtu do të shtoja që kjo ka ndodhur në Shqipëri më së miri e më paqësisht se në shumë fise pagane evropiane, të cilat u prenë e u therën në numra të stërmëdhenj për të ardhur tek Ungjilli në kundërshtim me mënyrat që paraqet Krishti në Bibël. Së dyti, me kalimin e shekujve dhe përparimin e industrisë, ndërtimit dhe bujqësisë tejet moderne, dimri u bë më i përballueshëm (dhe njeriu më i qullur, por kjo është temë tjetër). Për pasojë, dhe në kombinim me arsyen e parë, paralajmërimet për të mos bërë shaka me dimrin u dukën sikur nuk qenë më aq jetike.

Tashmë njeriu ishte bërë si ajo plaka tek ajo përralla e frikshme shqiptare (të paktën e anëve nga vij unë) në lidhje me atë plakën (simbol i Evropës?) që mburrej se, me kalimin e marsit dhe hyrjen e prillit, ajo ia kishte hedhur dimrit dhe kishte hyrë tashmë në sigurinë e pranverës. Kësaj do t’i rikthehem në paragrafin e fundit të këtij shkrimi.

Lidhja me Babadimrin? Në “mitologjinë” e qullosur që kemi sot, përshtatur për njeriun modern të rënë në kurthin e rehatisë vrastare, Babadimri është Odini, Wodan-i, Zeusi, Enji, etj., që tashmë nuk sjell frikë dhe paralajmërim për të rendur drejt vatrës së ngrohtë familjare, por diçka të ngjashme me llastimin me dhurata para kohe (në traditën e lashtë, i duhej mbijetuar dimrit e pastaj të mbijetuarve t’u jepeshin dhuratat në Ditën e Verës). Pra, kemi qullosjen e figurës madhore të burrërisë: kryeatit, kryezotit, i shndërruar tashmë në një plak bullafiq që vetëm qesh e i bindet dëshirave tona. Megjithatë, ana “e ashpër” e Babadimrit është ruajtur në idenë e mosdhënies dhurata atyre që kanë qenë të këqij gjatë vitit, por këtë nuk besoj se e zbaton njeri (nga ata që e ruajnë traditën e dhënies së dhuratave). Babadimri i qëmotit të tregonte se je njeri i kufizuar, se nuk mund të shkelësh kudo e kurdo, se duhet të jesh te familja, dhe se, për ca kohë në vit, natyra nuk ishte më e jotja për shfrytëzim e sigurim, duke na dhënë kështu në vetvete një dhuratë shumë të bukur: shkëputjen për ca kohë nga puna e rëndë dhe shijimin e frutave të punës që ishte bërë në muajt e ngrohtë, në rast se ishte i/e mençur. Sot duket sikur, hë për hë, nuk kemi shqetësime të llojit a mblodhëm me bollëk për dimrin dhe gjithçka duket shumë e mirëqenë.

"Asgårdsreien, ose gjuetia e egër e Odinit" nga Peter Nicolai Arbo(1872)

Nga ana estetike, drerët e Babadimrit duket sikur kujtojnë kafshët e ndjekura për gjah në mitin e Gjuetisë së Egër. Përshëndetja kumbuese “Ho, ho, ho!” e plaku të butë sot është gjithashtu një simbolikë e zbutur e bubullimave dhe vetëtimave që kumbonin në qiellin e mbytur nga retë e errëta e kobndjellëse (ushtria e Gjuetisë së Egër) të dimrit që po afronte.

Në mite si ky e të tjerë, kushdo që dëshiron të shohë pak më thellë se thjesht simbolika apo frika nga besëtytnia, do të kuptonte se të parët tanë – ne si shqiptarë, por edhe bashkëevropianët tanë – nuk i kemi pasur paraardhësit skllevër të errësirës shpirtërore të pandreqshme të idhujtarisë. I kemi pasur pasardhës të Jafetit biblik që e ruajtën këtë tokë të vështirë e sfiduese të gatshme për ardhjen dhe mbjelljen e Ungjillit të Krishtit në të mijëravjeçarë më pas. Nëse arrijmë ta kuptojmë më mirë shpirtin të cilin ata kultivuan në këto treva e kushte dhe që na e përcollën ne, besoj do të kishim gëzimin e të pasurit një përshpirtje që shkon në vijë të drejtë nga i pari fare i yni e deri te ne si të krishterë individualë sot. Do të shihnim se nuk kemi pse ta gjejmë historinë tonë me Zotin dhe me këtë tokë as në shekujt 4-5 pas Krishtit (kur Roma u vetëshpall simbol dhe seli e besimit), as në vitin 1517 me Luterin, as në vitet 1880 me Qiriazët, e as në 1991 me misionarët. Me këtë nënkuptoj se ata janë pjesë e historisë sonë të besimit, por nuk janë ekskluzivë apo gjithë historia. Historia jonë me Zotin dhe tokën ku na ka vendosur është një vijë e gjatë që nuk nis në asnjë nga këto data madhore, por nga lashtësia e lashtësive, me ulje-ngritje, e që përfshin brenda saj edhe këto data.

Për mua, kjo është një përshpirtje më e plotë se cilado që na ofrohet, një përshpirtje pastërtisht e ngulitur në identitetin vetjak kombëtar siç na e ka dhënë i Madhi – Perëndia që ia kemi ditur e ia kemi mbajtur mend emrin – që prej kohësh të padatueshme.

Në lidhje me plakën dhe dimrin. Marsi u fye nga fjalët e saj mendjelehta, aq më tepër thënë prej një plake që duhej të kishte përftuar shumë më tepër mençuri në gjithë ato vite jetë. Ndaj bëri një marrëveshje me muajin prill, duke i thënë:

“Prill, o prill, vëlla!
Nëm dy ditë hua.
Një e kam vetë,
ta bëj plakën siç di vetë.”

Kuptohet që plaka vdiq, e ngrirë kallkan fushave ku kish dalë me mendimin se ia kishte hedhur dimrit.

Ne jemi njerëz dimri, siç dëshmojnë folklori , këngët, eposi dhe mitet tona. Pse të mos e mbajmë mend? Duhen që të dyja pamjet e para për të mos mbetur vetëm me kartolinën më poshtë të plakut me slitë drerësh.

Na gjettë dimri pranë vatrave të ngrohta të familjeve tona, duke shijuar mundin e duarve tona, duke gëzuar në njëri-tjetrin, e duke i kënduar këngë Atij të Cilit ia kujtojmë ardhjen mes nesh këtë muaj. A ka dhuratë më të mirë se këto?

Imagji i zakonshëm për Babadimrin sot.