Mehmeti, i biri i Gjergjit: Një francez në Kavajën e 1800-ve / Mehmet, the son of George: A Frenchman in 1800s Kavaja

Vizatim me laps i një hani në Kavajë, nga Edward Lear, 11 tetor 1848 / Pencil drawing of a khan in Kavajë, by Edward Lear, October 11, 1848

Që prej një kodre, na zunë sytë Kavajën, rrëzëlluese me kopshte e pemë. Që nga larg, mund ta dallonim se,  nga zona, aspekti dhe ngjyra, bëhej fjalë për një qytet mysliman. Kaurët kishin themeluar Durrësin, por besimtarët (myslimanë) ishin vendosur në Kavajë. Islami i shmanget detit, i cili është tejet i dashur për kaurët. Kundrejt bregdetit, ku uji nuk është kurrë i mirë dhe siguria kurrë e përsosur, ata parapëlqejnë tokat e gjelbra në rrëzë të kodrave, ku burimet janë më bollëk për larjet e tyre rituale e ku pemët ofrojnë hije për pushime të gjata e biseda me nge.

Vajza kavajase me rroba lindore duke pirë kafe (Marubi, vitet 1920) / Kavaja girls in oriental clothes drinking coffee (Marubi, 1920s)

Kaluam anash vargjesh me gomarë të vegjël të ngarkuar me qilima e katruve. Shqiptarë të mëdhenj e me pamje si djaj i mbanin në lëvizje kafshët me të bërtitura e me thika. Përmbi supe mbanin pushkë të llojeve të ndryshme, si dhe gurë të gjatë varresh prej mermeri të latuar pa rafinim, gurë të cilët i vënë në krye e në këmbë të varrit të të vdekurve të tyre. Ne ndodhëm të mbërrinim në Kavajë pikërisht në ditën e gurëve të varreve. Të gjithë po bënin shpenzimet për të mbuluar nevojat vjetore, siç na shpjegoi me buzëqeshje Osman Aga, të cilin na r a rasti ta takonim. Gomari i tij mbartte tre gurë varri shumë të mirë, të zbukuruar me turbanë dhe shkrim në ngjyrë të gjelbër e të verdhë. Fundja, ai kishte një atë të moshuar, një fëmijë të sëmurë, dhe vetë ishte i përfshirë një disa vrasje. Në një vend me hakmarrje të pafund, Osman Aga ishte i detyruar të mendonte për të ardhmen e vet.

Shqipja ishte gjuha e vendit, një shqipe goxha ndryshe nga dialektet e jugut. Kosta dhe Abedini u habitën. “Njerëzit këtu flasin me fyt si turqit, jo me hundë si grekët.”.

Kisha ortodokse e Shën Kollit, ndërtuar së pari në 1870. Kisha më pas u shkatërrua nga komunistët në 1967 dhe u rindërtua nb 1992. / Saint Nicholas' Orthodox Church, built first in 1870. The Church was then destroyed by the communists in 1967 and rebuilt in 1992.

Kjo krahinë ishte myslimane dhe vërtet dukej si tokë e profetit. Kishte gurë përgjatë rrugës, burime uji me rubinete bakri dhe lëndina të vogla me bar nën hijen e pemëve të rrapit. Kalimtarët përkuleshin aty për të t’u falur. Ndodheshin aty gra të mbuluara e të veshura me tumane të kuqe dhe nja pesë a gjashtë zezakë që kushedi nga kishin ardhur, por që me sa duket i gjeje në çdo qytet mysliman. Myslimanët janë indiferentë ndaj ngjyrës së këtyre dhe i trajtojnë si vëllezër. Pastaj ishin edhe lejlekët që vërdalloseshin pa frikë përmbi fushat e myslimanëve. Prej 16 mijë banorëve të kësaj kazaje (nënprefekture), vetëm dymijë ishin të krishterë.

Megjithatë, qofshin të krishterë a myslimanë, të gjithë janë shqiptarë nga kombësia. Turqit aziatikë nuk janë vendosur kurrë në këtë rajon. Këtu ata janë dukur vetëm për një kohë të shkurtër gjatë pushtimit, dhe vendasit e ruajtën fenë e tyre të krishterë për një kohë të gjatë. Vetëm nga fundi i shekullit të shkuar dhe fillimi i të tanishmit, në kohën e Ali Pashë Tepelenës, ndodhi që, nolens volens – me hir a me pahir – u krye konvertimi në masë. Prapë së prapë, këta të konvertuar të rinj nuk janë fanatikë.

Myslimanët e Kavajës që të gjithë shkojnë në xhami, që është një ndërtesë e bukur dhe e gjerë, me kupolë dhe e rrethuar me portikë. Fasadat prej mermeri ngrihen nën pemët e qiparisave, me kolona bizantine dhe harqe arabike, por qemerët e hapur janë në nevojë riparimi nga ndonjë bamirës i zellshëm.

Burrë me rroba kavajase ecën pranë xhamisë Kubelie, ndërtuar më 1735 (fotografi e Richard Busch-Zantner, rreth vitit 1939) / Man in Kavaja traditional clothes walks by the Kubelie mosque, built in 1735 (photograph by Richard Busch-Zantner, c.1939)

Njësoj si xhamia e tyre, edhe feja e këtyre shqiptarëve është veçse fasadë. Ata kanë një manastir me dervishë shumë të shenjtë, që dehen çdo të premte me kërcime, të bërtitura dhe shumë pije. Një gjendje më pak fetare dehjeje e arrijnë çdo ditë me raki dhe liker gjerman. Nuk harrojnë asnjërin prej abdesëve dhe pastrimeve rituale, por nuk vumë re ndonjëherë që mishi i derrit që kishim ne me vete në konserva t’u shkaktonte pështirosje. Thjesht ia ndërronin emrin dhe e quanin “mish deleje nga Algjeria”. Përveç imamëve dhe burrave në xhami, që vishen me turban, mantele të gjata dhe kaftanë gëzofi, gjithë të tjerët vishen me rroba kombëtare. Disa prej tyre vishen me fustanellë të jugut, çorape të gjata dhe jelekë të endur. Të tjerët, që janë nga veriu, veshin kësula të zezadhe qeleshe, jelekë dhe pantallona të gjata të bardha të qëndisura me zbukurime të zeza alla-arabeska. Që të gjithë duket se quhen Osmani, i biri i Vasilit, ose Mehmeti, i biri i Gjergjit, duke dëshmuar emër mysliman krah atit apo paraardhësit të krishterë.

Rrobat tradicionale të kavajasve me origjinë veriore / Traditional clothes of Kavaja people originating from the North

Rrobat tradicionale të kavajasve vendas, në krahinat kodrinore / Traditional clothes of Kavaja people from the hillside areas

Në mënyrë që të përftojnë trajtim të barabartë apo favore nga prefekti, të krishterët, nga ana  tyre, janë të gatshëm të shfaqin njëfarë respekti për Mekën. Ata mbajnë agjërim në ramazan, i pagëzojnë por edhe i rrethpresin (i bëjnë synet) bijtë e vet, dhe bëjnë ç’munden që të praktikojnë fenë e Muhamedit në publik, ndërkohë që në shtëpi praktikojnë fenë e Jezus Krishtit. Askush nuk mërzitet nga ky dyzim ndjenjash.

Ata janë të bashkuar në lidhje me politikën dhe të kënaqur sa kohë qeveria nuk ndërhyn në sherret e tyre familjare. E mbajnë frymën gjallë me prodhimet që mbjellin dhe me bagëtinë e vet dhe duket se jetojnë ekskluzivisht me misër dhe prodhime bulmeti. Gratë e tyre vishen me rroba prej pambuku, ndërsa fëmijët vrapojnë lart e poshtë lakuriq.

Duhet theksuar gjithashtu se këta shqiptarë, si të krishterët, ashtu edhe myslimanët, janë shumë të devotshëm ndaj Sulltan Abdul Hamitit II. Nuk dëgjuam gjë tjetër veçse lavdërim për Padishahun nga njerëz që sigurisht nuk ishin lajkatarë: ai është shenjtor, ai e do popullin, ai e mbron Shqipërinë.

Ka arsye për këtë fjali të fundit. Shqiptarët tashmë marrin çdo favor. Ata gëzojnë liri të pakufizuara (mund të kënaqen me gjakmarrjet e tyre pa ndërhyrje nga turqit indiferentë) dhe gëzojnë pozita, ndere e ofiqe të larta aq sa duan. Në fakt, Sulltani gardën dhe trupën e tij të zyrtarëve e ka të përbërë nga shqiptarë. Kostandinopoja dhe Azia e Vogël qeverisen prej shqiptarëve: prefektë, gjykatës, doganierë dhe zaptieh (xhandarë). Kam gjetur shqiptarë në kësi pozitash edhe në Karaman (në Anadollin qendror).

Turqit kanë avantazh të dyfishtë prej kësaj politike. Duke ruajtur sistemin e vjetër feudal në këtë vend, toka mbetet në zotërim të një aristokracie pashallarësh dhe bejlerësh që mund të bëjnë ç’të duan me banorët që rrojnë aty. Duke u dhënë bejlerëve një kapicë nderesh larg tokës së vet, pra, duke i emëruar me hir a me pahir guvernatorë të Bursës apo Konias, mytesarifë të Kutahjes (Vesel Pasha), Diyarbakir (Isuf Bej), apo të Kiosit (Qemal Bej), ambasadorë në Beograd (Feridun Bej) dhe Madrid (Turkan Bej), Porta e Lartë rri e sigurt si për mospraninë e tyre në vend të vet, ku ëndrrat e madhështisë dhe kujtimet e Aliut të Tepelenës mund t’ua trazojnë besnikërinë, si edhe për praninë e tyre në pozita ku inteligjenca e tyre jashtëzakonisht e mprehtë, përshtatja që kanë ndaj çdo situate dhe brutaliteti i tyre i zhdërvjelltë gjithmonë kanë dhënë shërbim të shkëlqyer. Në një situatë të tillë, intrigat italiane nuk kanë fort sukses. Këta të fundit (italianët) kanë arritur të komprometojnë fare pak mjeranë fajtorë për neglizhencë apo dembelizëm, si dhe ca bejlerë apo agallarë të detyruar të shiten për shkak se u ishin vënë pas kreditorët të cilëve u kishin borxhe.

Në përgjithësi, kavajasit nuk kanë fort interes se çfarë ndodh nga ana tjetër e Adriatikut. Në kohët e shkuara, ata ndjenin kënaqësi të kalonin detin e të shërbenin në gardën shqiptare të Mbretit të Napolit apo të kërkonin fatin e tyre nëpër rrugët e Kalabrisë. Këto ishin kohët e arta të grabitjeve nëpër rrugë dhe të trupave mercenare. Sot, Italia është bërë thuajse evropiane, ndaj luftëtarët galantë nuk nderohen më aq shumë. Piemontezët kanë monopolizuar gjithçka, dhe çdo veprimtari nëpër rrugë shtypet me shpejtësi. Kohë të këqija për shqiptarët.

Sa për helenizmin, ky term rrallë dëgjohet dhe as që kuptohet këtu, as në zonat e vreshtave, të cilat nga pazari i ndaj një copë ashpër që mbulon rrugicat e pazarit për t’i mbrojtur nga dielli. Përveç dy hanxhinjve, njëri nga Korfuzi, tjetri nga Itaka apo Patra, pazari është i gjithi mysliman. Këtu mund të gjesh enë balte, qilima, pushkë me strall, pistoleta prej bakri dhe argjendi, gurë varri, ëmbëlsira që kullojnë mjaltë, ca tekstile evropiane, dhe shumë e më shumë pushkë e pisqolla, si edhe kapica karamelesh të kuqe, lejla, blu e të gjelbra që nuk kanë as shije, as dukje, por që popullsia myslimane i shijon shumë gjatë ramazanit.

Pazari i Kavajës, vitet 1930. / Kavaja's bazaar, 1930s.

Hani i Kavajës ishte plot zaptieh (xhandarë). Hyrja me portë të madhe dhe oborri ishin plot e përplot me kuaj. Nëpër shkallë, në ballkonet e drunjta, madje dhe në tarracat prej balte të fortë, ishte një gjullurdi trupash, armësh, samarësh dhe krevatesh ushtarake pa dyshek a sustë. Si dyshek shërbente dheu ose parketi i drurit, ndërsa shala e kuajve shërbente si nënkresë...

Kisha e Shën e Premtes në fshatin Çetë. Ndërtuar në shekullin XIV-XV, e stilit romako-gotik. Së pari katolike e më pas ortodokse. / Saint Friday's Church in the Çetë village. Built in the XIV-XV century, of the Roman-Gothic style. First Catholic and later Orthodox.

1890, Victor Bérard: “Udhëtime përmes Shqipërisë Qendrore, mes Turqisë dhe helenizmit modern”.

Victor Bérard (1864-1931) ishte klasicist dhe politikan francez nga Morez në malësinë e Jura-s. Ai studioi në “Ecole normale supérieure” në Paris, u specializua për studime homerike, dhe udhëtoi gjerësisht në Greqi dhe Perandorinë Otomane. Ai qe anëtar i Shkollës Franceze të Athinës, përktheu “Odisenë” në frëngjisht, dhe dha mësim gjeografie historike për shumë vjet (1908-1931 në “Ecole pratique des hautes études” në Paris. Në vitet e fundit të jetës së tij, Bérard ishte senator për rajonin e Jura-s (1920-1931) dhe qe kreu i komitetit për punët e jashtme në Senat. Ai ishte autor i disa librave, kryesisht në lidhje me “Odisenë”, Greqinë dhe Turqinë. Në gusht, 1890, bashkë me mikun e tij Emile Legrand (1841-1903) (autor i “Bibliographie Albanaise” [Bibliografia Shqiptare]), Athinë 1912), udhëtoi nëpër Shqipëri rrugës për në Maqedoni. Pjesa e mësipërme është shkëputur nga kujtimet e tij prej udhëtimit përmes Kavajës nga libri i tij “La Turquie et l’hellénisme contemporain” (Turqia dhe helenizmi modern), Paris 1893.

Victor Bérard

From a hillside, we caught sight of Kavaja, radiant with gardens and trees. From the distance we could tell from its location, aspect and colour that it was a Muslim town. The Giaours founded Durrës, but the faithful settled in Kavaja. Islam avoids the sea that is dear to the Giaours. On the coast where the water is never good and security is never perfect, they prefer verdant lands at the foot of hills where springs flow for their ritual ablutions and where large trees offer shade for long siestas and quiet conversations.

We passed by lines of small donkeys loaded with mats and jugs. Large, devilish Albanians kept them plodding along with their shouts and knives. Over their shoulders they were carrying rifles of various types and long gravestones of roughly hewn marble that they plant at the heads and feet of their dead. We happened to arrive at Kavaja market on gravestone day. Everyone was stalking up to cover their annual needs, as explained to us with a smile by Osman Aga whom we happened to meet. His donkey was carrying three fine gravestones embellished with turbans and green and yellow writing. After all, he had an aged father, a sick child and was himself involved in a number of murders. In a country of never-ending feuds, Osman Aga was obliged to think about his future. […]

Albanian was the language here, an Albanian quite different from the dialects of the south. Kostas and Abeddin were surprised. “The people here speak through their throats like the Turks, and not through their noses like the Greeks.”

This district was Muslim and looked indeed like a land of the Prophet. Stones along the roadside, fountains with copper taps, and little grass lawns in the shade of plane trees. It was here that passers-by bowed to say their prayers. There were veiled women in red bloomers and five or six negroes come from who knows where, but which every Muslim town seemed to have. The Muslims are indifferent to their colour and treat them as brothers. And then there were the storks treading fearlessly and gravely over Muslim fields. Of the 16,000 inhabitants of this kaza (sub-prefecture), only 2,000 were Christian.

But be they Christians or Muslims, they are all Albanian by nationality. The Asian Turks never settled in this region. They made but a brief appearance here during the conquest and the natives conserved their Christian religion for a long time. It was only at the end of the last century and at the beginning of ours, at the time of Ali of Tepelena, that, nolens volens, a mass conversion took place. The new converts are, however, no fanatics. The Muslims of Kavaja all attend their mosque, a beautiful, spacious building with a dome, surrounded by porticos. The marble façades rise under the cypress trees, with Byzantine columns and Arabic ogives, but the open vaults are in need of repair by some pious benefactor. Just like their mosque, the religion of these Albanians is simply a façade. They have a monastery of very holy dervishes where they carouse every Friday with dancing, shouting and lots of drink. They achieve a less religious state of intoxication every day with raki and German liquor. They forget none of their ablutions and ritual purifications, but our tinned pork did not cause any noticeable repugnance. They simply renamed it “mutton from Algeria.” Aside from the imams and the men at the mosque wearing turbans, long robes and fur caftans, they all wear their national costumes. Some of them are in southern fustanellas, stockings and braided vests. Others from the north wear black caps and headpieces, vests and long white trousers embroidered with black braiding in arabesques. All of them seem to be called Osman son of Vasil, or Mehmet son of George, thus evincing a Muslim first name with a Christian father or ancestor.

To ensure equal treatment or favours from the prefect, the Christians, for their part, are willing to show a certain respect for Mecca. They observe the fasting period and Ramadan, they baptise and circumcise their sons, and they do their best to practise the religion of Mohammed in public while practising that of Jesus Christ at home. No one is upset by this ambivalence.

They are united in their politics and are quite content as long as the government does not intervene in their family quarrels. They scrape along with the produce they grow and with their flocks, and they seem to live exclusively on maize and dairy products. Their women dress in cotton fabrics and their children run around naked.

It must also be noted that these Albanians, both the Christians and the Muslims, are very devoted to Sultan Abdul Hamid II. We heard nothing but praise for the Padishah from people who were certainly no sycophants: he is a saint, he loves his people, and he protects Albania.

This last phrase has its reasons. The Albanians now get all the favours. They enjoy unrestricted liberty (they can indulge in their vendettas without interference from the indifferent Turks) and they enjoy positions, honours and high office as much as they want. It is of Albanians that the Sultan has composed his guard and his corps of officials. Constantinople and Asia Minor are governed by Albanian officials – prefects, judges, customs officers and zaptiehs. I have come across them even in Karaman.

The Turks have a two-fold advantage from this policy. With the old feudal system being conserved in this country, an aristocracy of pashas and beys owns the land and can do what it wants with the tenants on it. By heaping the beys with honours far from their country, i.e. by appointing them, whether they want it or not, as governors of Bursa or Konya, as mutessarifs of Kütahja (Vesel Pasha), Diyarbakir (Isuf Bey) or Chios (Kemal Bey), as ambassadors in Belgrade (Feridun Bey) and Madrid (Turkan Bey), the Porte is assured both of their absence from the country where dreams of grandeur and memories of Ali of Tepelena could trouble their loyalty, and at the same time it is assured of their presence in positions for which their exceptionally keen intelligence, their swift adaptability to all situations, and their supple brutality have always been of great service. In such a situation, Italian intrigues have little success. They have only managed to compromise a few wretches guilty of negligence or sloth, a few beys or agas forced to sell because they were being pursued by their creditors.

In general, the people of Kavaja have little interest in what is going on on the other side of the Adriatic. In earlier times, they delighted in travelling across the sea to serve in the Albanian guards of the kings of Naples or in seeking their fortune on the highways of Calabria. These were the good old days of highway robbery and mercenary troops. Nowadays, Italy has become almost European, and gallant fighters are no longer held in high esteem. The Piedmontese have monopolised everything, and any activity on the highways is swiftly put down. Bad times for Albanians.

As to Hellenism, it is a term that is rarely heard and not understood here, even under the vine arbours, boarding and old sack cloth that protect the alleys of the bazaar from the sun. With the exception of two innkeepers from Corfu, Ithaka or Patras, the bazaar is entirely Muslim. Here one finds earthenware pots, mats, flintlocks, copper and silver pistols, gravestones, sweets dripping with honey, a few European textiles and more and more rifles and guns, as well as heaps of red, purple, blue and green candies that are crude for both the eye and the taste buds, but in which the Muslim population takes great delight during Ramadan.

The inn of Kavaja was full of zaptiehs (gendarmes). The vaulted entrance and the courtyard were brimming with horses. In the stairwells, on the wooden balconies and even on the hard-earth terraces there was a confusion of bodies, weapons, harnesses and military cots with neither mattresses nor springs. It was the ground or wooden boards that served as mattresses and the saddles that were used as bolsters. […]

1890, Victor Bérard: “Travels through Central Albania, between Turkey and Contemporary Hellenism”

Victor Bérard (1864-1931) was a French classicist and political figure from Morez in the Jura mountains. He studied at the Ecole normale supérieure in Paris, specialized in Homeric studies and travelled much in Greece and the Ottoman Empire. He was a member of the French School of Athens, translated the Odyssey into French, and taught historical geography for many years (1908-1931) at the Ecole pratique des hautes études in Paris. In later years, Bérard was a senator for the Jura region (1920-1931) and was head of the Senate’s foreign affairs committee. He was the author of several books, primarily concerning the Odyssey, Greece and Turkey. In August 1890, he and his friend Emile Legrand (1841-1903), author of “Bibliographie Albanaise” [Albanian Bibliography], Athens 1912, travelled through Albania on their way to Macedonia. The following excerpts from this journey from Durrës through Kavaja, Peqin and Elbasan are taken from his first book, “La Turquie et l’hellénisme contemporain” [Turkey and Contemporary Hellenism], Paris 1893.