Përshpirtja (në thelb) monoteiste e Eposit

Monedhë antike epirote me lisin e Dodonës dhe tri priftëreshat dudi të Zojsit atje.

“T’lumit Zot, more, i kjoshim falë,

si s’jem kanë e jetën na e ka dhanë!”

- nga kënga “Rrëmbimi i së shoqes së Mujit” (ndryshe “Dikush do shumë, shumë dajak”) tek “Eposi i Kreshnikëve”)

Gjithnjë e më shumë besoj se, të paktën në kohët tona më të hershme, por edhe shumë më tej para epokave monoteiste zyrtare, kombi pellazgo-ilir (Epiri është pjesë e ilirëve) besonte në një Zot të vetëm të qiellit. Ai që ne i themi sot Zot, që në lashtësi mendohet se thirrej Zojsi, e që “grekët” e vjetër i thonë Zeus. Ritet e Dodonës – ato para-olimpike e “greke” të lashta – flasin për diçka të tillë.

Në gjithë eposin shqiptar, pavarësisht ndryshimeve e përshtatjeve për të pasqyruar zhvillimet e kohës dhe epokën kur eposi u hodh në letër, rapsodi (i cili në vetvete mund të konsiderohet si një lloj drejtuesi adhurimi në rolin e tij origjinal, si një lidhës midis Hyjit dhe historisë së njeriut më Të) flet vetëm për tri qenie që e tejkalojnë njerëzoren. Por edhe ky tejkalim është me nivele e përmasa të ndryshme pushteti e perëndishmërie, madje mund të thuhet se secila qenie qëndron si një simbol i personave të Trinisë.

Rapsodi – psalmisti evropian vendas – e hap dhe e mbyll pothuajse çdo këngë duke iu falur “të lumit Zot”. Ky zot më tej nuk është personazh i drejtpërdrejtë në ngjarjet në të cilat do të përfshihen kreshnikët e të tjerët, por bëhet e qartë se asgjë nuk është jashtë shikimit apo lejimit të Tij. Ky është si Ati i Trinisë së Shenjtë, Ai që kryeson përmbi krijimin, që sheh gjithçka e që bekon a ndëshkon sipas drejtësisë, ndërkohë që vullneti i lirë veprues i njerëzve nuk preket. Në këtë formë, lavdia e Tij si sovran i universit nuk preket e, po ashtu, nuk nëpërkëmbet lavdia e njeriut e fituar përmes trimërive, fisnikërisë dhe besës së tij. (Ashtu si në Bibël, as në epos nuk flitet për “njerëz të mirë”, të tipit zemërmirë a nocionet tona të sotme të këtij tipari. Mirësia fitohet me anë të vlerës, të besës e të guximit për t’u përballur me çfarë sjell jeta dhe, mbi të gjitha, me anë të respektit dhe përlëvdimit të Kujt është shumë herë më i madh se ti.)

E dyta figurë madhore e eposit dhe përshpirtjes shqiptare është Zana. Kjo në mitologjinë “greke” merret si perëndesha e natyrës së egër, e gjahut dhe e trimërisë së lidhur me të jetuarit si trim/trimëreshë. Kësaj perëndeshe të natyrës së egër, “grekët” e lashtë të epokës së filozofëve, kur brezi i luftëtarëve të mëdhenj kishte vdekur e ishte harruar, i ndërtuan tempuj të madhërishëm prej duarsh njeriu, si ai në Efes që përmend Bibla. E burgosën kështu perëndeshën e lirisë për t’ia përshtatur shpirtit të tyre dembel dhe trupit të qullosur. Në trojet shqiptarë, përkundrazi, Zana është adhuruar gjithmonë si e natyrës së egër që për ne ka qenë normë dhe e mirëqenë deri në gjysmën e shekullit të 20të... e në disa zona kështu është ende sot. Zana në fakt mund të thuhet se për ne nuk ka qenë perëndeshë e mirëfilltë, por ajo që është në ne e kudo rreth nesh, ajo që na lidh më së miri me Zotin të cilit i drejtohet rapsodi, ajo përçmimi a dhunimi i së cilës mund ta shkatërrojë marrëdhënien e njeriut më Hyjin. Të kujton rolin lidhës e pajtues të Krishtit me njeriun e rënë. Njeriu është pjesë e natyrës dhe natyra është pjesë e tij; natyra mund të mbijetojë pa njeriun, por njeriu pa natyrën është i humbur. Të kujton sërish gjithëlartësinë e Krishtit përmbi njeriun të cilin Ai shpëton, por edhe përkatësinë e njeriut në Shpëtimtarin e tij.

Rapsodi flet edhe për të bukurat Orë të Malit, figura bazë proto-indo-evropiane e tri grave fuqimëdha, sidomos mes ilirëve dhe vëllezërve të tyre keltë e gjermanikë. Në kontekstin pellazgo-ilir, Orët e Malit e kanë prejardhjen nga tri priftëreshat që shërbenin në tempullin e Dodonës, tempull ky i përbërë nga një pemë e shenjtë lisi, një curril uji nën të, dhe një pyll lisash atu pranë... jo tempull arkitekturor si Efesi. Ato priftëresha ishin përgjegjëse për t’u transmetuar njerëzve fjalët që merrnin nga Zojsi, apo që të paktën pretendonin se merrnin prej Tij. (Origjina edhe më e lashtë e Orëve mund të jetë në fakt nga tempulli i Horusit në Egjipt, pasi historianët antikë thonë se priftëreshat e Dodonës mund të jenë sjellë aty pikërisht nga Egjipti prej fenikasve.) Historianët e antikitetit thonë se gjuha me të cilën ato i flisnin më pas ato mesazhe hyjnore tingëllonte si kënga e pëllumbave apo e dudive, siç e quajmë këtë shpend në gegërisht, që është edhe shqipja bazë. Ndaj, me shumë mundësi, arsyeja pse vrasja apo ngrënia e pëllumbave, sidomos dudive, është konsideruar gjithmonë mëkat mes nesh. Vetë emri Dodona mund t’i jetë vënë vendit të shenjtë pellazgo-ilir në nder të formës së atëhershme të fjalës “dudi”, pëllumb, si një fjalë me origjinë onomatopeike. Simbolika e pëllumbit dodonian dhe e Frymës së Shenjtë në Bibël, për më tej, është e vetëshpjegueshme. Orët e Malit ishin, pra, ato që ruanin besën e lashtë mes shqiptarëve, ato që e merrnin fuqinë nga njohja me themel e shpirtit, tokës dhe mendjes së vendit (dhitë e egra, simbol të tyre, nënkuptojnë ashpërsinë e terrenit por edhe të shpirtit tonë, si dhe majat e frikshme ku këto mund të arrijnë).

Mund të thuhet, pra, se përshpirtja e hershme shqiptare ishte pasqyrim i besimit në të vetmin Perëndi të vërtetë që kishte edhe paraardhësi ynë i përbashkët si popuj evropian, Jafeti, djali i Noeut të Biblës. Ndarjet e mëtejshme në politeizëm dhe një perëndi për çdo tipar e veti të mendueshme janë zhvillime shpirtërore që shoqëruan shtimin e popullsisë dhe zhvillimet e lidhura me përhapjen e qytetërimit në këto treva të egra dhe braktisjen e të jetuarit natyrshëm, si barbarë. Edhe ato perëndi “greke” të stërdetajuara të mëvonshme kanë emra të gjithë të shpjegueshëm nga shqipja, por janë të pakrahasueshme me Zojsin dodonian dhe përshpirtjen tonë fillestare (pa përmendur këtu edhe Kronin), pavarësisht sa të dashur e të mirënjohur janë për shumë prej nesh. Përshpirtja e vetme e patjetërsueshme dhe e pazhvendosshme origjinale e këtyre trevave të egra tonat janë “i lumi Zot” i Dodonës, Zana natyrë dhe Orët e Malit, të gjithë të egër e të pashtruar (janë fjalë të bukura këto, jo sharje siç duan të na i shesin sot) si vetë toka dhe shpirti ynë... nëse jemi të vërtetë ndaj gjakut dhe emrit tonë pellazgo-ilir.