Orët e Malit, rojtaret e përshpirtjes shqiptare

Muji dhe Orët e Malit, nga Gazmend Leka. Imazh i dashur fort për mua.

Këndon Homeri në një këngë të Iliadës (Iliada vjen nga fjala “Ilium” që i referohet Trojës. Se si quhej fisi që vinte nga Iliumi, besoj e gjeni vetë) për atë që mbahet si tempulli me orakullin më të vjetër "helenik": Dodonën. Sot kjo vatër e përshpirtjes ballkanase e më gjerë gjendet në Epirin në anën greke të kufirit, në atë qytet që ka qenë sa koha vatër shqiptare: në Janinë. Këndon rapsodi më tej se Akil këmbëshpejti i lutej “të madhit Zeus, Zotit të Dodonës, pellazgut, që jeton atje tej, mendueshëm përmbi Dodonën dimërore”.

E bën të qartë rapsodi i madh se Zeusi ishte pellazg. A besohej ai asokohe si zot apo thjesht si plak i mençur përmbi pellazgët, nuk e dimë. Por është me interes se, kur flet për Dodonën, Homeri nuk përmend zota të tjerë, a thua se në ato kohë parahelenike kur lindi miti, pellazgët e lashtë ishin monoteistë. A thua se na duhet edhe prova e përshpirtjes për të ditur se Akili – bir i nimfës së detit Tetis (si deti) – nuk ishte grek, sikur parehatia e tij mes grekëve gjatë luftës të mos na ishte provë mjaftueshëm. A thua se Zeus është veçse shqiptimi në greqisht ose rrënja e fjalës pellazge për “zot”.

Por të gjitha këto janë dytësore për sot, dhe ndoshta temë e një artikulli më vete. Përqendrimi për këtë artikull është mbi administruesit e Dodonës. Dodona gjendej në malin e Tomarosit dhe thuhet se si fillim ka qenë i përkushtuar një hyjnie femërore, Reas ose Gajës, në traditën e mirëfilltë pellazge të fesë “matriarkale”, që nuk do të thotë gjë tjetër veçse përqendrim tek toka. Kur kemi fe matriarkale, njeriu është i përqendruar tek toka, sidomos pas traumave si Përmbytja, etj.. Feja patriarkale i ngre sytë nga qielli, në kërkim të Atit. Më shumë sesa adhurim i një hyjnie femër, adhurimi ka qenë i llojit të nderimit të natyrës si prodhuese e gjithçkaje, në nevojën për ta zbutur atë vazhdimisht, sidomos për popujt me prejardhje nga Jafeti që udhëtuan larg Babelit drejt tokave të panjohura e të egra malore e pyjore të Euroazisë. Më tej, tempulli mendohet t’i jetë përkushtuar tërësisht Zeusit, me oferta të datuara të prejardhjes ilire që prej shekujve të tetë e të shtatë para Krishti.

Dodona gjendej në territor që asokohe i përkiste fiseve molose dhe tesprote. Vendi i shenjtëruar Zeusit quhej “temenos”, prej nga me sa duket vjen edhe shprehja jonë “t’i bësh temena dikujt”. Zeusit vetë i jepen dy tituj: Zeus Naios, “zoti i burimit nën lis”, titull kuptimplotë por që mund të kufizohet edhe në thjesht ai që jep, mbron e mirëmban mbushullinë e natyrës; dhe Zeus Bouleus, “këshilltari”, pra ai që jep këshilla e vegime prej së larti. Të dy titujt shkojnë në një vijë me figurën e “bariut të mirë” në mitologjinë shqiptare, ashtu si edhe krijesat mitike, Najadat, bija të Jezusit, gjenden gjerësisht në mitologjinë shqiptare në figurën e Gërshetëzës, etj.

Lisi, kjo pemë e fortë, e lartë dhe e bukur yll, ka një vend dominues në mitologjinë e çdo populli evropian, e madje gjen përmendje të veçanta edhe në Bibël në marrëdhënien e Zotit me njerëzit e tij. Lisat që rriteshin në Dodonë nuk shiheshin si pemë dosido në lashtësi, por si të pajisur me fuqi nga vetë prania e Zeusit në atë tokë. Anija Argo me të cilën udhëtoi Jasoni me argonautët e tij kishte aftësi të profetizonte pikërisht sepse ishte e ndërtuar me lisa Dodone. Zor se ka ndonjë fis tjetër evropian, në Ballkan të paktën, që e ka ditur historikisht rëndësinë në kufi të shenjtërimit të pemëve më shumë se ilirët. Thana e vidhi mbajnë më vete kujtesën e emrave të dy krijesave mitike për ilirët, por edhe kjo është temë për një artikull tjetër.

Gjatë mbretërimit të tij mbi Epirin, Pirro e bëri Dodonën kryeqendrën e tij fetare dhe ndërtoi atje struktura të shumta për nderim të perëndive, caktoi festat dhe therorët, lojërat atletike dhe muzikën, veprimtari këto që të kujtojnë shumë ato që bëhen çdo vit në malin tonë të Tomorit, edhe pse nën petkun e bektashizmit. Pirro ndërtoi edhe një mur përreth orakullit dhe lisit të shenjtë, a thua se e parandiente rrënimin që po afronte. Si pothuajse kurdoherë në historinë shqiptare, zhvillimi i tepërt duket sikur nuk shkon për shtat me natyrën e egër në thelb të shpirtit dhe natyrës shqiptare. Diçka nga jashtë do të shkaktojë në një mënyrë a një tjetër kthimin në origjinë. Pas vdekjes së Pirros, fisi helenik i aetolëve e pushtoi dhe e shkrumboi me zjarr tempullin; mbreti Filip V dhe epirotët aleatë të tij e rindërtuan zonën; romakët e shkatërruan sërish në 167 para Krishtit; perandori August (i rritur e arsimuar në Iliri) e rindërtoi në 31 p.K; dhe në shekullin e dytë pas Krishtit, thuhet se nga pylli i bukur me lisa viganë nuk kishte mbetur veçse një pemë e trishtë e kokëlartë.

Në këtë shekull, pelegrinazhet dhe festimet në Dodonë u rindezën, dhe në vitin 362 pas Krishti, perandori Julian erdhi të këshillohej me orakullin para fushatave kundër persëve. Pelegrinazhi në vendin e shenjtë vazhdoi deri në shekullin e katërt, kur perandori Teodos mbylli tempujt dhe ndaloi gjithë ritet pagane. Ai e çoi edhe më tej përçmimin e traditave të lashta, duke e prerë lisin e lashtë që i kishte mbijetuar gjithë këtyre shekujve atje në temenanë e Zeusit. Kjo është një dëshmi e trishtë e padurimit dhe e përdhunës fatkeqësisht të treguar shpeshherë nga pushtetarët dhe kisha e krishterë përmbi popullin që, në mënyrë më se të kuptueshme, ishte ende i lidhur me mish e shpirt me traditat e të parëve. Duhet mbajtur mend se edhe vetë i madhi Gjergj Fishta e thërret sa e sa herë Zanën në Lahutën e tij të Malcisë. Nuk mund të ketë besim me gjithë shpirt në një Zot “të ri”, ose më mirë në një koncept të ri të Zotit, nëse i pret rrënjët një populli me “shpresën” se degët do të japin fryt të qëndrueshëm.

Rrënojat e "bouleuterion"-it, këshillimores, në Dodonë

Pas gjithë kësaj paraqitjeje të gjatë, tani mund të flasim për Orët e Malit. Historiani Herodot përmend dy orakujt nga më të vjetërit në botën antike, të rrëmbyera nga Teba prej fenikasve e të vendosura njëra në Libi (asokohe e racës së bardhë) dhe tjetra në Dodonë. Në Dodonë, orakulli quhej “peleiades”, që në greqishten e vjetër do të thoshte “pëllumb”, ose fjala shqipe për shpendin edhe më të dashur “dudi”. Thotë Herodoti se dudia e zezë (të kujton edhe korbin e zi të Odinit viking) fluturoi përmbi Dodonën, u ul në lis dhe i udhëzoi njerëzit t’ia shenjtëronin atë vend Zeusit. Sipas miteve që tregonin njerëzit e kohës, tingulli nga goja e orakullit ishte i përngjashëm me këngën e dudisë, për t’u përshtatur më pas në gjuhë njerëzore. Vlen të përmendim këtu se kudo nëpër Shqipëri ka përralla e tregime të lashta në lidhje me dudinë, ose qyqen, si një figurë gruaje e përvuajtur që njerëz të rrallë mund ta dëgjojnë të flasë. Herodoti sigurohet të sqarojë se ajo zonë ku ra orakulli quhej Pellazgia para ardhjes së helenëve e më pas Tesproti. Kështu e quajnë edhe Straboni (i cili thotë se pellazgët janë populli që dominonte më parë Greqinë, dhe po ashtu i njëson me tesprotët epirotë), poetët e lashtë grekë, Pindari, etj.

Sipas Pindarit, në fillim orakulli kishte qenë burrë, por më pas kjo detyrë iu dha tri grave të vjetra. Hyjnë në skenë tri Orët e Malit. Këto janë figura mitologjike që janë ruajtur në një formë a një tjetër në gjithë mitologjinë evropiane: tri fatet në mitologjinë greke, tri shtrigat te Makbethi i Shekspirit, tri arinjtë te Flokarta, etj. Me shumë mundësi, këto tri gra, përveç profecive që jepnin vetë, përgatisnin tri gra të tjera që do ta merrnin këtë rol kur ato të vdisnin. Këto gra të reja mund të kenë qenë ato që ndonjë kreshnik që kalonte më thellë seç ishte e zakonshme apo e pranueshme në natyrë qëllonte t’i takonte e të bekohej a nëmej prej tyre, sipas virtytit të vet. Ngjan si një pararendëse pagane e heqjes së sandaleve të Moisiut kur, thellë në zemër të malit e luginës, hasi në shkurren që digjej. Ngjan edhe si një pararendëse për përgatitjen e mendjes pagane për idenë e Trinisë së Shenjtë.

Pindari vijon më tej të thotë se mes tesprotëve, gratë dhe burrat e moshuar quheshin të gjithë “peliai” dhe “pelioi”, pra “pëllumba” ose “dudi”, gjë që ka kuptim, sepse janë pleqtë ata që ruajnë kujtesën historike e mbi të gjitha folkloristike, rurale, tradicionale të një kombi, pak a shumë roli i orakullit. Gjen kuptim këtu edhe dashuria historike e shqiptarëve për pëllumbat dhe duditë dhe të quajturit mëkat e vrasjes a ngrënies së tyre.

Është e rëndësishme të mbahet parasysh se paganizmi ishte thellësisht i lidhur me natyrën dhe elementët përbërës të saj; mahnitja ndaj saj, dashuria për të, zbutja dhe nënshtrimi ndaj saj sipas rastit (Zana herë e shiton e herë e bekon njeriun) janë në thelb të kësaj përshpirtjeje, teksa mundohej të mbante gjallë kujtimin për Hyjin përmbi natyrën dhe lidhjen e njeriut me të. Pylli, uji dhe mali mbi gjithçka janë të shenjtë në mitin dhe psikikën evropiane. Jo më kot ishte edhe betimi mbi gurin e drurin diçka me vlerë të padiskutueshme për shqiptarin në shekuj. Prerja e pyllit të lisave e mbi të gjitha e lisit të fundit të mbetur duhet të ketë qenë një ngjarje tronditëse dhe shkak trishtimi e zemërimi të thellë për gjithë njerëzit, veçanërisht ato që shërbenin si Orë (orakull njësoj është).

Me shkatërrimin e Dodonës e më pas me ndalimin e traditës së vjetër ndërkohë që krishterimi përhapej, tri “plakat” e të tjerë si to janë shtyrë gjithnjë e më shumë në thellësitë e natyrës, sidomos në male të vështira për t’u depërtuar apo në moçalishte ku zor se mund të dominonte njeriu i zakonshëm e i pamësuar. Nga vetë ngjasimi i emrit të malit Tomaros me atë të Tomorit dhe traditave haptas pagane të ruajtura deri sot, me shumë gjasa ky ka qenë vendi i parë më i afërt ku praktikat pagane vijuan në fshehtësi apo edhe krah për krah vajtjes në mënyre të devotshme në kishë. E ndërkohë që depërtimi i njeriut në natyrën e egër vazhdonte, po ashtu shtohej edhe qëndresa kryeneçe e këtyre figurave të lashta, të padëshiruara t’i nënshtroheshin jetës moderne që sa vinte dhe e shtonte imponimin e saj.

Sigurisht, ato kishin njohuri të mëdha të natyrës, bimëve dhe vetive të tyre shëruese apo vdekjeprurëse, e ndoshta edhe kontakt me forca të errëta të përtejme; ndoshta edhe shëndeti i tyre mendor dhe mirësia e shpirtit mund të kenë pësuar shumë me rënien e ndikimit të tyre. Por Orët – apo nëse doni t’i quani zana, kecka (në Shqipërinë e Mesme), shtriga “të bardha” e “të zeza” sipas cilësisë së shpirtit të tyre, të gjitha qenie njerëzore me fuqi e dije të pakapshme për njeriun e zakonshëm të mbytur nga e përditshmja – kanë qenë mes popullit deri shumë vonë. Nga krahina ku jam unë, ka dëshmi për prani të disa të tillave deri në kohën kur buldozeri komunist e rrënoi fshatin mistik dhe e ktheu në fabrikë të mërzitshme bujqësore.

Kujtesa popullore dhe ndjesia në psikikë për kujtime të lashta janë shpeshherë dëshmia më e mirë se nga vjen, ku ka qenë e çfarë ka kaluar ai popull. Dëshmojnë edhe për autoktoninë e një populli në trevat që banon që shumë para se “të qytetëruarit” të vinin.

Do të shtoj këtu shkurtimisht se Orët e Malit – në formën e tri femrave që dinë fatin dhe paraqiten si njësi e tillë e shenjtëruar – paraqiten shumë, shumë herët në mitikën iliro-pellazge. Zanafilla e tyre (përtej çfarë u përmend më lart) shihet e lidhur me Ananken (domosdoshmëria), e cila, bashkë me bashkëshortin e saj Kronos (ati kohë), qëndron si njësia hyjnore primordiale e fiseve nga vijmë. Këta dy hyjni paraqiten si jashtë kohës e hapësirës, ndryshe nga gjithë hyjnitë e mëvonshme për të cilët kemi peme gjenealogjike të kush është kush. Ananke paraqitet gjithmonë me furkë, që është edhe simboli madhor femëror i përsëritur sa e sa herë në Eposin tonë. Furka e saj vijon dhe prek Orët (Moiratë sipas versionit “grek”), të cilat vijojnë me tjerrjen e fillit.

Ananke, furka dhe Orët (Moiratë)

Orët na paraqiten sërish tri femra edhe në mitet nordike, ku quhen Norna, në Skocinë kelte, siç i shfaqen Makbethit, etj.. Por të gjitha detaje do të jenë pjesë e një artikulli tjetër për Orët të shtjelluar imtësisht nga ana e simbolikës që paraqesin, si nga ana e përshpirtshme, ashtu edhe nga ajo fizike e materiale. Për sot, do të mjaftohemi me kaq.

Në mbyllje, shtoj se fqinjët tanë të lashtë (grekët) citohen në Bibël se thërrisnin në mënyrë jo fort fetare sa tregtare “E madhe është Diana e efesianëve!”. Diana, hyjnesha e natyrës së egër dhe gjuetisë, ishte burgosur në tempull salltanetesh njerëzish të qullur. Ndërkohë, në natyrën e egër, barbare dhe qytetërim-shpërfillëse të Ilirisë, Thana (versioni origjinal i Dianës) ishte zonjë e pyllit dhe shënjuese kufijsh deri shumë vonë, dhe brirët e kafshës së saj të dashur janë në përkrenaren e Kastriotit. Ato brirë shpallin nëpër shekuj njësimin e shqiptarit me egërsinë e natyrës së tij dhe zotërimin njësoj krenar e nderues mbi të. Medet, kjo pjesa krenar e nderues është harruar shumë!

Nornat, Orët nordike.