Shqipëria zogiste dhe Shqipëria komuniste në kujtimet e Stuart E. Mann

Nga një ceremoni në pallatin e Mbretit Zog. Më bë të mendoj për Shqipërinë si Rusia cariste para revolucionit bolshevik: një vals para rrënimit.

** Para se të nisni leximin e tekstit vijues, kujtime të akademikut britanik Stjuart E. Men, do t’ju nxisja të jeni kritik dhe gjykues në çdo pjesë e veçanërisht në disa detaje. Dyshimi im është se zotëria ka qenë simpatizant i komunizmit i cili, në kohën për të cilën ai raporton, nuk ishte ende aktiv në Shqipëri, por ishte mirëvendosur në vende shumë më të fuqishme se i yni. Zotëria e cilëson se trajtimi që i është bërë gjatë qëndrimit në Shqipëri për punë në kohën e Zogut ishte i pakrahasueshëm, madje thotë diku se monedhat me të cilat paguhej ishin prerja më e madhe e arit që kishte parë ndonjëherë (napolonat shqiptare). Sikur vetëm kjo, tregon se sa në vijë të mbarë ishin punët në një shtet si i yni asokohe, i saposhkëputur përfundimisht nga otomanizmi e me njëqind telashe. Zotëria vijon të vëzhgojë në mënyrë kritike disa tradita e elemente të kulturës sonë të cilat, për mendimin tim, thjesht nuk i kupton. Siç është, për shembull, rasti i dasmës. Vërtet dhëndri duhej ta paguante atin e nuses me ar për vajzën që po i jepte, por edhe vajza shkonte te dhëndri me pasurinë e saj (pajën) sipas mundësive të familjes. Për më tepër, pse vallë nuk duhej ta paguante? Shoqëritë si e jona asaj kohe e kishin të qartë pasurinë njerëzore, pa komplekse moderniteti si sot: vajza prodhon fëmijë, dhe kjo është pasuria më e patundshme që dikush mund të ketë ndonjëherë. Ata fëmijë do të shtonin derën e dhëndrit, jo të atit të vajzës, kështu që pesha e saj në ar ishte më se e drejtë. Për më tepër, gratë asokohe ishin personat e familjes që merreshin më shumë me punët bujqësore e blegtorale, një tjetër pasuri e paçmueshme e familjes tradicionale shqiptare e më gjerë, ndërkohë që burrat kishin edhe ata rolet e tyre, por më së shumti të diktuara nga natyralizmi: gruaja gjërat e shtëpisë, burri përgjigjej për luftë e të tjera. Gjithashtu, Men harron se zor se ka pasur ndonjë shoqëri ku martesat kanë qenë transaksion i pastër financiar e pushteti sesa Anglia, nga shtresa më e ulët e deri tek aristokracia... sidomos tek aristokracia. Së fundmi, vargjet e tij kritike për epokën komuniste të Shqipërisë janë tejet të buta, gjë që më shton dyshimet e mia për simpatinë e tij komuniste. Ai thotë gjithsesi se e kishte refuzuar dy herë ftesën për të udhëtuar në Shqipërinë komuniste me shpenzime të paguara. Çudi! Një ftesë të tillë nuk e kishte refuzuar kurrë në kohën “e prapambetur” të Zogut. Lexim të këndshëm!

Stuart E. Mann:

Shqipëria dikur dhe sot (1969)

Akademiku britanik Stjuart E. Men (Stuart E. Mann) (1905-1986) lindi në Notighem të Anglisë dhe studioi në shkolla dhe universitete të vendit të tij. Ai u diplomua për filologji të gjuhëve gjermanike në universitetin e Bristolit në 1927. Në 1929, udhëtoi për në Shqipëri me vapor nga Brindizi me qëllim të mësonte shqipen e të familjarizohej me kulturën e vendit. Zuri punë në Tiranë si mësues i anglishtes në Shkollën Profesionale Amerikane të drejtuar nga Hari Fultz (Harry Fultz) dhe qëndroi në vend deri në 1931. Në vitet 1930, shkoi të jepte mësim anglishteje në universitetin e Brno-s në Çekosllovaki. Mani më pas u kthye në Angli gjatë Luftë së Dytë Botërore dhe punoi për Ministrinë e Informacionit e më pas për Zyrën e Punëve të Jashtme. Në 1947, ai u bë edhe lektor i gjuhës çeke dhe asaj shqipe në Shkollën e Studimeve Sllavonike dhe Evropianolindore të universitetit të Londrës, ku punoi deri në daljen në pension në 1972.

Interesi parësor i Stjuart Manit në studimet e shqipes ishte në lidhje me fonologjinë dhe historinë e gjuhës. Mes botimeve të tij kryesore për albanologjinë janë: “Gramatikë e shkurtër e shqipes”, Londër, 1932; “Fjalor historik shqip-anglisht”, Londër, 1948; “Letërsia shqipe, përvijim i prozës, poezisë dhe dramës”, Londër, 1955; “Fjalor anglisht-shqip”, Londër, 1957; dhe “Gramatikë historike e shqipes”, Hamburg, 1977. Ai ka qenë edhe autori i artikujve të shumtë kushtuar pikë së pari gjuhës dhe letërsisë shqipe. Në artikullin e mëposhtëm, ai kujton kontaktet e tij të para me Shqipërinë.

Stuart E. Mann, 11 qershor 1905 - 5 gusht 1986

Shqipëria dikur dhe sot

Shkelja në Shqipëri dyzet vjet më parë ishte si të shkelja në një tjetër botë. Adriatikun e kalova me vapor me avull nga Brindisi, që gjendet në anën e takës së Italisë. Që aty, kalova në Durrës të Shqipërisë. Shqipëria është vend shumë i vogël, pak më i madh se Uellsi, por me gjuhë krejt të vetën, gjuhë që doja ta mësoja. Shqipëria është vetëm 180 milje nga veriu në jug, por edhe në Jugosllavi gjendet një koloni e madhe shqiptare, kështu që gjuha është e shpërndarë përtej kufijve të vendit.

Por nuk do t’ju lodh me gjeografi. Çfarë qe e çuditshme për mua, si i diplomuar në Bristol, ishte të gjendesha në një botë myslimane në Evropë. Gratë e qytetit qenë të mbuluara me vel të zi nga koka tek këmbët e nuk mund të dalloje anën e parme nga të pasmen kur rrinin pa lëvizur. Gratë e fshatit visheshin më hareshëm, ndërsa gratë katolike nuk kishin vel. Po të shihje gra myslimane që ecnin në dyshe a treshe me një burrë që u printe, e dije se ishin gratë e tij. Foshnjat i mbanin të lidhura fort në djepe druri që t’u sheshohej kafka; kjo pasi kokat e gjata konsideroheshin të shëmtuara. Rrallë merrnin ajër të pastër, sepse i mbanin mbuluar më qilim që të mos i kapte syri i lig. Ta pret mendja pse gjysma e fëmijëve shqiptarë të lindur dyzet vjet më parë vdisnin që në foshnjëri. Të tjerët rriteshin mes sëmundjesh endemike si malaria, dhe vdekshmëria ishte e lartë.

Prej Durrësit, portit ku zbarkohej, duhej të merrje me qira një automobil, gjë që bëhej duke bërë ujdi me shoferin në sheshin e qytetit. Fëmijët njësoj sa të rriturit dinin gjithçka për makinat dhe avionët; askush nuk kishte parë ndonjëherë tren, veçse nëse kishte dalë jashtë vendit. Me tren s’mund të udhëtoje, se nuk kishte, as kishte qymyr me të cilin të vepronin. Në fakt, pak njerëz kishin parë ndonjëherë qymyr.

Tirana, kryeqyteti i ri, ishte e re veç në emër. Dikur fshat, ajo nuk kishte kanalizime, as furnizim me ujë, as gaz, as transport publik. Tirana ishte tipike si shumë fshatra shqiptarë. Katërqind e pesëdhjetë vite sundim turk e kishin lënë si moçal të shkretë e të harruar, ku rrugët nuk ishin veçse shtigje me pluhur dhe banesat të ndërtuara me tulla balte. Ndërkohë që Kisha Katolike Romake haste vështirësi në veri, Kisha Ortodokse Greke kishte numër më të madh besimtarësh në jug, por ngado shtrihej dora e vdekur e botës myslimane, me shtatëdhjetë për qind të shqiptarëve në përkatësi të besimit mysliman. Por grindje fetare nuk kishte. Të gjithë fëmijët shqiptarë shkonin në të njëjtat shkolla dhe mësonin të këndonin të njëjtin himn kombëtar, këngë kjo në lëvdim të Zogut, që e kishte shpallur veten mbret të shqiptarëve një vit para mbërritjes time në atë vend. Do t’i kthehem sërish këtij tipari të çuditshëm.

Rrugët e Tiranës ishin ose me pluhur, ose me baltë, sipas stinës së vitit. Gazetat thoshin se në to mund të rritje oriz. Ndërgjegjësoheshe për rrugët sa herë që ndonjë automobil italian kalonte në to. Vetëm italianët, shumica prej tyre inxhinierë, kishin automobila. Shqiptarët udhëtonin me gomar. E mbaj mend mirë ditën kur Shqipëria importoi biçikleta për herë të parë, të parat që ishin parë ndonjëherë në vend. Njerëzit nxitonin t’i blinin ato makina të çuditshme, dhe pronarët e rinj, që i provonin ato për herë të parë, lëkundeshin e rrëzoheshin, ose përplaseshin me njëri-tjetrin, mes të qeshurave të kalimtarëve.

Shumë shpejt pas kësaj, ata importuan kapele kashte nga Italia. Por italianët e kanë kokën e gjatë. Koka e shqiptarëve është e rrumbullakët, sepse e skalisin të tillë që në foshnjëri. Pasojat janë të qarta. Kapelat nuk u bënin kokave të shqiptarëve, ndaj u desh t’i kthenin mbrapsht. Musolini u zemërua, por Tirana qeshi, e kështu kapelat prej kashte nuk u panë më për një kohë të gjatë. (Shënim i imi: Koka e shqiptarit është tipike evropiane, pra, me cepa dhe me gungën mbi qafë, jo e rrumbullakët si koka më tipike afrikane. Koka e gjatë e italianëve ka gjasa të jetë e tillë nga prurjet gjenetike të Lindjes së Mesme, gjatë pushtimeve nga kalifatet.)

Telefonia ishte për të qeshur. Një tel i vetëm lidhte Tiranën me portin e Durrësit dhe botën e jashtme. Një tjetër të lidhte me Shkodrën dhe veriun. Dy të tjerë shkonin në jug. Shtyllat e telegrafit ishin të shtrenjta dhe duheshin importuar, ndaj shqiptarët i hiqnin degët disa pemëve të gjalla çdo njëqind metra dhe i ngjisnin një dorezë sipër. Në pranverë, shtyllat e telegrafit nxirrnin gjethe dhe ndërhynin me komunikimin. Shkëmbimi qendror telefonik gjendej në një stallë të braktisur lopësh me një pus jashtë. Stalla gjendej mes një oborri ferme të shtruar me sokak. Operohej nga një çelës i vjetër me dorezë anash dhe ruhej prej një plaku me qeleshe. Plaku nuk kishte thuajse asgjë për të bërë, pasi shqiptarët rrallë merrnin në telefon. Kur merrnin, ose kur merrja unë, i kërkonim njerëzit me emër. Numra nuk kishte. Plaku e pëlqente punën e tij të përgjumur dhe e shtynte kohën duke pirë kafe të fortë e duke pirë cigare të lira që kushtonin njëzet copë dy qindarka.

Energjia elektrik erdhi në Shqipëri në 1926 në rrugë të pazakontë. Kryqi i Kuq Amerikan për të Rinjtë ra dakord të ndërtonte një gjimnaz për djem, nëse Shqipëria paguante gjysmën e çmimit, si edhe gjysmat e rrogave për mësuesit. Qeveria pranoi, edhe pse buxheti vjetor për të gjithë vendit, mbrojtjen, punët publike, arsimin e gjithçka shkonte vetëm në një milion paundë. Nuk bëhej fjalë për shëndetësi kombëtare, as kishte spitale. Zor se mund të menaxhoje spital kur uji merrej ende nga pusi. Kështu, dalëngadalë, shkolla e re u ngrit. Ishte ndërtesë e thjeshtë betoni, e ndërtuar nga djemtë të ndihmuar prej mësuesve që nuk morën pagesë shtesë për këtë punë. Ky sajim nuk i kushtoi asgjë qeverisë shqiptare përveç materialeve, sajim ky që do ta kishte kënaqur Z. Samuel Skuirs (Samuel Squeers, personazh i lig e koprrac nga libri “Nicholas Nickelby” i Charles Dickens – shënim i imi).

Kur erdha për të punuar tek kjo shkollë, e pyeta njërin prej djemve a mund të takohesha me drejtorin. “Ja ku është”, m’u përgjigje me anglishte të pranueshme. Drejtori po hidhte beton në themelet e një konvikti të ri. “A doni dikë që të japë mësim anglishteje?” e pyeta. “Po, ma merr mendja se na duhet një. Je i punësuar. Gjysmën e rrogës e ke prej nesh, gjysmën tjetër nga qeveria shqiptare.”

Pa i parë fare kredencialet e mia, më mori në punë që të nesërmen. Në fund të muajit, m’u dha paga në ar, shumica prej tyre napolona. Në raste të mëvonshme, mora edhe monedha shqiptare katërpaundshe, që ishin edhe prerja më e madhe e arit që kam zotëruar ndonjëherë.

Këtu tani hyn në skenë energjia elektrike, por jo për ngrohje, pasi kjo bëhej me anë të një stufe me qymyr vendosur në mes të klasës. U vendos se llambat e vajit ishin të papërshtatshme për shkollën e re. Një motor Petters u importua nga Yeovil në Somerset. U transportuan në bodrum disa fuçi vaji të rëndë, dhe mrekullia ndodhi. U bë drita. Në fillim, llambat e shkollës ishin të zbehta dhe lëkundeshin me çdo mekje të motorit, gjë që dëgjohej edhe mes mësimit, pavarësisht se ishte në bodrum. Në Tiranë, thashethemet përhapeshin shpejt. Mrekullinë e admironin edhe ministrat e Zogut, të cilët, duke mos pasur fort punë për të bërë, vinin ta vizitonin shkollën herë pas here.

Me kalimin e kohës, lajmi për mrekullinë e energjisë elektrike mbërriti në veshët e Zogut. I trashur me pallatin e tij, ku rrinte ulur duke tymosur e duke pirë kafe pa pushim, ai erdhi te shkolla për të parë fletoret e ushtrimeve të djemve e për t’u përpjekur të gjykonte përparimin e tyre në anglisht, gjuhë që vetë nuk e dinte. Ishte muzg; u ndezën dritat që ende vijonin me dridhje. Rezultati: na u desh të vinim një linjë elektrike nga shkolla deri në pallat. Tashmë dritat e shkollës ishin edhe më të dobëta se më parë. Vitin në vijim, një firmë austriake ngriti një impiant elektrik për qytetin dhe shqetësimet tona morën fund. Kur u ndezën për herë të parë dritat në qytet, gjithë njerëzi u mblodh bashkë t’i shihte. Në çdo xhami të Tiranës u ofruan lutje falënderimi. Por instalimi i një impianti të vetëm nuk i zgjidhi të gjitha problemet tona.

Hoteli ku rrija unë kishte të vetmet dy banja në Tiranë. Uji aty vinte nga puse artizanale të gërmuara në oborrin e hotelit. Banjat duheshin prenotuar dy javë në parë dhe kushtonin gjysmë korone për përdorim. Mua më thanë se nuk mund të bëja banjë për një muaj, sepse kryeministri dhe kabineti i tij i kishin prenotuar banjat për gjithë atë kohë. Kështu, mësova të lahesha me legen e sapllakë në dhomën time të gjumit.

Në fillimet e qëndrimit tim atje, shkova në sallën e pritjes së hotelit në kat të dytë dhe më zunë sytë një pamje të jashtëzakonshme. Një burrë me pamje prej të dituri e me gjyzlykë pa veshore po shkruante një letër me sistemin nga e djathta në të majtë. Pasi e palosi letrën, trokiti duart dhe, në çast, u shfaq shërbëtori. Djali shkroi adresën në zarf dhe burri e vulosi. Burri mund të shkruante vetëm në turqisht, gjë që e bënte sipas alfabetit të hershëm arab. Nuk dinte të shkruante në shqip. Pasi u largua djali, më pyeti kush isha. I tregova e pastaj e pyeta edhe unë kush ishte. “Jam kryeministri”, më tha. Pas një bisede të shkurtër, u largua nga dhoma e ndenjes, me një shkop të gjatë të zi me dorezë argjendi që e mbante si skeptër, e duke pështyrë nëpër shkallë, herë majtas e herë djathtas rrugës tek ikte. Nga pas i vinin një varg solemn burrash për të treguar sa i rëndësishëm ishte.

Anëtarët e tjerë të kabinetit mund t’i shihje në mes të rrugëve kryesore thuajse çdo ditë, teksa e shihnin njëri-tjetrin me bisht të syrit për të parë që askush të mos ecte një hap të vetëm para tjetrit. Ndryshe, do të thoshte se njëri kishte përparësi ndaj tjetrit, gjë që do t’i bënte me turp të tjerët.

Ditëlindja e mbretit qe edhe festë, edhe mundim. Me atë rast, kishte të shtëna në ajër e pastaj e gjithë ushtria shqiptare parakalonte me mushkat të ngarkuara nga secila anë me gëzhoja dhe gjeneralin në krye, që galoponte për siguri mbi një kalë tejet të madh që duhej importuar enkas për atë rast. Pastaj vinte marina: dyzet e pesë burra, me një admiral që marshonte krah tyre duke u përpjekur t’i bënte të ruanin hapin. Pas paradës, duhej një orë të ulej tymi.

Në fund të Luftës së Parë Botërore, marina shqiptare përbëhej prej dy anijeve të vjetra më një oxhak, njëra prej të cilave ishte në det, tjetra në pupë. Qëndronin të përhimëta në portin e Durrësit, i cili ishte më së shumti tërë lym dhe i papërdorshëm. Diku më vonë, ato dy anije, që përbënin gjithë marinën shqiptare, u ofruan për shitje në një ankand në një librari të Tiranës. Çmimi për secilën ishte 200 paundë. Nuk i bleu njeri.

Biseda për librat më çon në një prej historive më të trishta të prapambetjes shqiptare; më e trishtë sepse është edhe një prej më heroikeve. Deri në shekullin e pesëmbëdhjetë, Shqipëria qe vend i krishterë, me gjuhë dhe letërsi të vetën, dhe librat shkruheshin me germa latine. Pastaj turqit u dyndën në vend, rrënuan kishat dhe shkollat e saj dhe e lanë vend të shkretë, të dëmtuar e të prapambetur për gati 450 vite. Gjuha vijoi të flitej, por librat u harruan, duke mbijetuar vetëm njëri, një meshar i shkruar në 1555 nga Gjon Buzuku, një faksimile të të cilit e kam marrë me vete për t’jua treguar. Në 1878, Shqipëria u përpoq të shkëputej nga Turqia, por më kot. Shkrimi dhe botimi i librave u bë lëvizje e fshehtë dhe çdo shkrimtar zgjidhte shqiptim të vetin. Shkollat hapeshin e mbylleshin prapë nga frika e kryengritjeve.

Më në fund, në 1908, shkrimtarët shqiptarë u mblodhën në kongres në Manastir për të vendosur në lidhje me çështjen e alfabetit. Prej njëzet alfabetesh, tre u morën parasysh. Pas debatesh të gjata, një delegat u çua në këmbë, me në krahë një makinë shkrimi dhe tha: “Nëse i vini gjithë germat shqiptare në këtë makinë shkrimi, gjuha do të jetojë. Nëse shtoni shumë germa të reja, gjuha do të vdesë, sepse askush nuk do të jetë në gjendje të shtypë në të.”. Alfabeti i tij i thjeshtuar fitoi atë ditë.

Por jam duke folur për Shqipërinë e dyzet viteve më parë, kur nuset e fshatit – tani nuse qyteti – nxirreshin në ankand prej etërve të tyre për dhëndrit e mundshëm. Në një ankand të tillë, të paraprirë prej një banketi me ushqime e pije që ofroheshin prej atit të nuses, ati ulej në një anë të tryezës me të bijën, të mbuluar me vel modestie, ndërsa dhëndri i ardhshëm ulej me miqtë e tij meshkuj në anën tjetër. Kur njerëzia ishte zbutur mjaftueshëm prej rakisë, niste argëtimi. “Çfarë ke me dhënë për gocën time?”, nisi të fliste ati. Djaloshi grumbullohej atëherë me miqtë e ti dhe u fliste atyre me pëshpërima. “Pesë napolona”, ishte përgjigja nga fundi i tryezës. “Pallavra”, përgjigja nga ati, mes të qeshurash. Çmimi i shkëmbimit arrinte 250 deri 300 napolona, sipas vlerës së bijës si shtëpiake dhe punëtorë në arë. Pazari shtrëngohej nga shtimi i të pirës dhe atit të vajzës i jepej ari në një trastë lëkure. Pas ceremonisë së dasmës, dhëndri do ta shihte nusen; shpeshherë kjo ishte hera e parë që e shihte atë. Tashmë ajo ishte plaçka e tij dhe do të ecte pas tij e ngarkuar me mallra, ndërsa ai ecte krenar shaluar mbi gomar.

Shqipëria sot nuk është i njëjti vend që ishte dyzet vjet më parë. Ende vendi më i varfër në Evropë, ajo tashmë ka hekurudha që funksionojnë me avull, ka fuqi hidroelektrike, mullinj tekstilesh dhe një rafineri nafte. Por rroga mesatare mbetet vetëm një paund në javë. Ka mangësi kronike, dhe makina kanë vetëm komunistët e privilegjuar. Për pasojë, problemet me trafikun janë të pakta.

Ka një universitet shumë të mirë me katër fakultete. Feja është ndaluar, dhe e gjithë ekonomia është udhëhiqet prej marksizëm-stalinizmit. Kënetat janë kulluar dhe malaria është gjë e së shkuarës.

Shqiptarët janë pafundësisht krenarë për ato që ne, me standardet tona, do t’i quanim arritjet e tyre modeste, por ashpërsia e regjimit komunist është më e madhe se kudo në Evropë përtej Rusisë. Të kënaqur me pak, shqiptarët e i mbajnë mend fort mirë ditët kur kishin edhe më pak.

Më vjen keq të them se kryeministri aktual është një ish nxënës i imi të cilit i kam dhënë mësim kur ishte vetëm gjashtëmbëdhjetë vjeç. Qeveria e tij më ka kërkuar dy herë të shkoj në Shqipëri me të gjitha shpenzimet e mbuluara, por më është dashur të refuzoj, duke thënë, me ca të drejtë, se nuk kam kohë. Kjo është pjesërisht e vërtetë, por jo e vërteta e plotë.

[prej një shkrimi në makinë të ruajtur në Shkollën e Studimeve Sllavonike dhe Evropianolindore të Londrës, shkruar rreth vitit 1969.]

Origjinalin në anglisht mund ta gjeni në faqen këtu.